Te riboti ae e kimototo man ana kakae te Digital inclusion user insight — Pacific peoples report

“Katoka kaokiokan te taetaenikawai, moana karaoan te mwakuri — kama katikuira i buki.” Anne teuana te katoto are e ongoraeia te Department of Internal Affairs ngke e karaoa te maroro ma tabeman kain te Betebeke n 2020 ni kakaea bwa tera ae a noria bwa totokoaia n rin n te waki n itoman ni kabonganai bwai aika a kombiuta.

Ana kataratara te tautaeka bwa ana bane n reke nakoia aomata ni kabane bwai ake a kainnanoi ibukin rinnakoia ni itoman, ni kaoti aia iango, ao ma n reke kabwaia man kabonganan te itoman are e waki ngkai n te aonnaba ni bwai ake kabongana te kombiuta — reken (teimatoan tomaia, boon bwai n itoman), rabakauia ni kabonganai, te nano n onimaki, ao te ungannano ibukin kabonganan bwai ni itoman aikai.

Ni mwaitia kain te Betebeke ae e raka i aon wanua (8) te katebubua man te bota n aomata i aon Nutiran, e korakora aia ibuobuoki nakon kinakin abara, kaubwaira, ara katei ao mwengaraoin ara bota n aomata. E ngae n anne ao temanna (1) ni katoa niman (5) kaain te Betebeke ake i marenan 16 ao 65 aia ririki ni maiu bon akea rabakauia ni kombiuta[Footnote 1] — te mwaiti aio e bon taboro ni kabotauaki ma aomata ake tiaki kain te Betebeke.

Digital inclusion user insight — Pacific peoples report e kaotinakoi taian kukune man kakae i aon aroia ma aia namakin kain te Betebeke ni kabonganan rabakau n itoman aika a boou i nanon te aonnaba ni kombiuta . Angaun ma itiman aomata ake a kakaokoro aia ririki, aia reeti ao aia tabo are ea karaoaki te maroro ma ngaia. A tibwatibwai aia iango ma aia namakin, n aia tai ni kona n ira ao n aki kona ni ira buakon te itoman rinanon te aonnaba ni kombiuta n te aro aio:

• Tatabeman, tani kairiri, tani mwakuri n anganano ao tan mwakuri ake a kabooaki

• aomata, ake iai rekerekeia ma aro, komiuniti, roro n rikirake n te Betebeke LGBTTQI ni ikotaki ma / MVPFAFF, aomata nako, tabo ni mwakuri n te tautaeka ao tabo ni mwakuri n rabakau aika a boou.

Kukune

Te kakae aio e katerea bwa bukin ao muin te rinnako nako nanon te aonnaba n itoman rinanoni baika a mwakuri n te kombiuta, ke te katukaki ni katinanikuaki mai iai, e bon mwaiti iterana ao, bukina iroun te aomata ae kain te Betebeke, e bon nakon tein oin arona i bon irouna, i nanon ana utu ao ana komiuniti.

Kukune aika a kakawaki

• Karinan aia iango n ibuobuoki kain te Betebeke nakon katean tamnein taian kataneiai, tieweti ao kario iango, e rangi ni kakawaki ibukin karekean butimwaeakia ao boutokakia irouia kain aia komiuniti — “Komiuniti a kinaia raoi aia komiuniti.”
• Boon bwai aika a kombiuta ao boon katomaia nakon te intanete bon ngaia te totoko ae e korakora — “E bebete rinean aron kabanean te $20 bwa ena kabaneaki ia, ibukin kanoaan te tarebon, ke kaboan te amwarake.”
• Kawakinan taian tieweti ake a aki kabongana te kombiuta a rang ni kakawaki — a moanna ngkai ni mwaing tabo ni mwakuri nakon te tieweti i aonrain, ao aio e karekea te kangabuaka nakoia aomata ake akea aia kombiuta ke rabakauia ni kombiuta n te aro are a kanganga reken taian tieweti irouia, boutoka ma taian ibuobuoki ake a riai n reke irouia ao aio are e karekea te katinanikuaki.
• Reiakinan taian rabakau ni mwakuri ma te kombiuta e kainnanoaki bwa a na reiakinaki nakoia kain te Betebeke, n anga ake a na butimwaeaki irouia n aron — e karaoaki i bon irouia kain te Betebeke, n oin aia taetae ao ni iraki ma tamnei ni kaoota. Aio e na boutokaia kain te Betebeke n karekei tieweti, ni karekei aia mwakuri aika a teimaan, ni karikirakei aia bitineti ao rabakau ni katania ngkana a mwakuri ke n reitaki i aonrain.
• A kainnanoaki karikirakean mwaitia kain te Betebeke ni mwakuri ma rabakau aika a boou, aio are e na kona ni karekei riki tieweti aika a kakaokoro ake ana buoki riki kainnanoia kain te Betebeke ibukin te reitaki ao te itoman — e ngae ngke mwaitia kain Maori ao kain te Betebeke bon 25 te katebubua man ana bota n aomata Nutiran, bon ti 2 te katebubua maibuakoia aika a mwakuri ma rabakau aika a boou.[Footnote 2]

Tera ae a tuangira aomata

Aron rekena

Reken bwai aika a kombiuta ma rabakau aika a boou iroun te roro ae e uarereke, e karekea te okoro ae tamaroa nakon ana konabwai te aomata n ana reirei, bwakan nanona ao kawaina ni kareke mwakuri.

Irarikin boon karekean bwai aikai, tabeman aomata aki koaua n aron karekean katoman te intanete nakon mwengaia. Te intanete are e aki kaboaki nakon te bota n aomata ma aron te katomatoma nako iai e kona naba ni kanganga atakina. Botakin aro ao komiuniti a kona ni kabebetei kanganga aikai ma a aki kona n katoki ni kabane.

Kain te Betebeke a tangiri naba rongorongo ma tieweti mairoun te tautaeka n taetae ni I-Matang aika kai ota nanoia ao ni bon oin aia taetae.

Konabwai

Kain te Betebeke ake a kara riki, e bon kanganga irouia ririmuiakinan ao reken otaia n rabakau aika a tibwa otinako mani kakaokoro. N reitaki ma atakin te kaokoro i marenan kabonganan te intanete man te uaibwai (wifi) ni kabotauaki ma kabonganan te intanete man ana taata te tareboon, ao atakina naba ae ko kona n tarebonia tarebonin te auti man am tareboon are te mobwairo (mobile). Ao ae e a kaminonano riki nakoia kara bon kaootakia n taian ibuobuoki aika a nakoraoi riki ake a kona n reke man kabonganan te intanete, n aron te reitaki n te koroboki ao te taetae ni maroro n akea boona n taian kombiuta burokuraem ke apps ni kabotauaki ma te mobwairo are e kaboaki kanoakina ibukin te itoman i aonrain. Bibitakin aron mwakurin burokuraemun kombiuta ma baika a kona ni kabonganaki iai, n ikotaki ma kakaokoron aekan teia, aron karaoaia ao araia, e karika mangaongaon aia iango kara — “..ma a bon rangi ni kukurei ni ibuobuoki i marenaia.”

E rangi ni kakawaki iangoakin karaoan kataneiai ma komiuniti ibukia roro nako, are e boboto ibukin te utu ae banin, ao ni wakinaki irouia botaki n aro, ibukin karikirakean te onimakinaki, te aki tabwarabwara n titiraki ibukin karekean te ibuobuoki ao ibukin kateimatoan te reitaki ni boutoka i bon imarenaia. Nake a titirakinaki a taekinna bwa kabonganan te rerio ma te witeo (tamnnei ake kakamwakuri ao n taetae) bon ngaia anga n reirei aika a tamaroa riki ibukin kataneiakia kain te Betebeke. Kataneiai i aon rabakau ni katantan i aon te intanete e rangi ni kakawaki naba ibukin totokoan mwakuri n aonikai rinanon te intanete. “I rararaoma ibukin tinau bwa e na reke ana tarebon, bwa ngkana iai ae e tarebonia n tuangnga bwa ngaia man te IRD ke te bureitiman, ao e a kakouaia naba.”

E kainnanoaki katamaroan kawain karekean mwane ni buoka ibukin kataneiai i aon rabakau ni mwakuri aika a boou ma bwai ake a mwakuri man kombiuta. “E noraki bwa kain te Betebeke ngaia te kabanea n uarereke aia mwaiti ni bubuti te mwane ni buoka.” E riki aei ibukin aron kanoaan taian boom ao kaetieti ake a na iraki nanoia ao ibukin aia namakin are e aki kaineti ma aia iango.

Kain te Betebeke a tangira naba karikirakean aia konabwai ni mwakuri i aon kombiuta i nanon aia komiuniti ni bitineti bwa a aonga n ota ni kabonganan bwai ni mwakuri ibukin rabakau aika a bou ma kawaia iaon te intanete, aron kamwakuraia ao rongorongoia/kamanoan rongorongo i aonrain ao bonganan rabakau aikai nakon aia bitineti. “Ngkana ko aki kona ni karekei ao ni kabonakoi am tieweti ke ni katanoatako i aon te intanete, e a bon rangi ni korakora iai am kanganga.”

Onimaki

Tabeman irouia nake a titirakinaki a kaota aki onimakinan te aonnaba n aonrain (ni ikotaki ma kabonganan te intanete ibukin te bota n aomata are e aki kaboaki) ao a maka kabonganan taian rabakau aika a boou 'n te aro ae a tan' bwa a na mano iai rongorongon aroia aika a aki tangiri kaotakia/rongorongon maiuia. A taku naba bwa kain te Betebeke ake a kara, e korakora aia konabwai n bita nanon te aomata, ngaia are e rangi ni kakawaki bwa a na ota ni bonganan te aonnaba n aonrain. Kara aika kain te Betebeke a onimakini riki rongorongo ake a ongo n oin aia taetae ao ngkana a reireinaki iroua aia ataei. “Komiuniti man te Betebeke a ... taua n ro ... ma ngaia are a na ... aki butimwai bwai ngkana ... a aki onimakini — ao ngkanne a na tio i buki.”

Nake a titirakinaki a taku bwa tabeman kain te Betebeke a bukina te tautaeka bwa ‘e riao ana katabetabe’ ni ikoikoiti rongorongo ma e uarereke te bae e anga rikaki. A taku naba bwa e na riai riki ni manga kabwebwerakeaki kaua onimakinan te tautaeka ni kaineti ma ana waki aika a bou ibukin te bota n aomata bwa ana bane ni kona n rin ao ni mwakuri i aonrain. “Kain te Betebeke a ‘mate n te ukebwaiaki’ ao akea te bwai ae e riki ... Ti a wakirake man ‘Ti a kaotaia’ nakon ‘Tera are i muina’?” “Ko kona n nora te tautaeka ma ... ana Facebook ... ni [kataia] ni maroro ma [aomata] … ma e karako onimakinan te tautaeka.”

A tabeaianga nake a titirakinaki ibukin waki ni kakaokoroaki ke ni ureititi i aonrain ake a bakarereia komiuniti man te Betebeke. N aia namakin ao aia iango iaon te ureititi, a maiu reirei kurubu ao kakamwakuri n ureititi i aonrain ma e uarereke te tararua ke kaboan muin aia mwakuri “N tain te maroro n itaramata, … ao aomata aki kan taraki bwa a ureititi, ma i aonrain a mwengaraoi riki ni bon kaota raoi anuaia.”

Te ungannano

Te reitaki ma utu ao kain te komiuniti e karikirakea te ungannano irouia kain te Betebeke bwa a na kabonganai rabakau ni kombiuta aika a boou ibukina bwa maiuia kain te Betebeke e boboto i aon te utu. “E kakawaki bwa ko na kona n reitaki ni kaotitamneia te bwai ae e riki i aonrain n aron te taunimate ke n taiani maroro aika a kakawaki n te utu, bwa a aonga ni bane kain te utu ni kona n ira ibuakon te waki.”

E korakora kabonganakin te itoman ma aomata i aonrain irouia te roronrikirake ao kara, ibukin ongoraean rongorongon te Betebeke, rongorongon bwai aika a riki n te utu, ma raoraoia, komiuniti ao katei aika a kakokoro, ao ni katomaia ao ni ikotia aomata ibukin baika a na karaoaki n te komiuniti.

A taku nake a titirakinaki bwa te aonnaba i aonrain e a kaoti katein te Betebeke nakoia kain te Betebeke ao kain Nutiran ake tabeman ao taian mwaneaba n reitaki i aonrain a tomaia aomata man iteran te aonnaba nako/nake a tionako, ao ni karekea te ota i aon aekan katei nako. E ngae n anne, ao a taku naba bwa kain te Betebeke ake a kara a taku n aia iango bwa ara katei a na riai ni kamaiuaki rinanon te taetaenikawai ni katomaia atu n roro rikaki, ao n tai aikai e a kanganga atakin kabonganan kaubwaira n ara katei n te aro ae e aki riai, n te aro bwa e na kona ni karaoaki te kateitei n te bowi ibukina, ke n ririmuiana, ngkana baika a toka i aonrain man ara katei a tia n kabonganaki n aki riai ke n akea te kariaia.

Muin butin te COVID-19

I mwain te COVID, ao kabonganan rabakau aika a boou a taraki bwa baika aia bwai tabemwang. Ngkai, e a katauaki bwa e riai naba ibukin ara komiuniti.

A taku nake a titirakinaki bwa butin te COVID-19 n te aonnaba e katereterea te bwenaua i Nutiran, ao kainakin tabo nako e karika te kangabuaka nakoia kain te Betebeke ake a aki konabwai ni kabonganan rabakau aika a boou i aonrain. A taekinna bwa e korakora mwaitia kain te Betebeke ake a korakai ni kakaei aia mwakuri, ni buokia natia n aia kamatebwai, ao ni karekei rongorongo ma tieweti ngke a kainaki tabo nako.

Te mwakuri man te mwenga e bon kanganga n auti aika a rawata kaia (ao tabeua utu a ikotaki n te auti ae ti teuana n tikona aia mwane i muin buan aia mwakuri). “Aomata tabeman a reitaki i aon te Zoom man aia kabwate ni kunikai ke tabon te kainiwene, n aia kaa — ibukina bwa akea te tabo ibukia ni kabane are e tauraoi ibukin te mwakuri man te mwenga.”

Komiuniti n te Betebeke akea katanaia man taian rongorongo aika a aki koaua ake a tataekinaki i aonrain. E ngae n anne ao botaki n aro a mwakuri i aonrain (a reireinaki irouia aia roronrikirake aron katean aia bwai ni mwakuri i aonrain) ao a tibwatibwai rongorongo aika a kakawaki i aon butin te aoraki aio n te aonnaba. A anga taeka n ibuobuoki nakoia aomata bwa ana nakea ngkana ana karaoan aia tutuo ibukin te COVID-19, tabo ni kareke amwarake, ao karekean taian ibuobuoki. Aomata a kabongana naba te Facebook n karekei rongorongo aika a boou.

Ana Kainin te Kakae

Te kakae aio e kaota kakawakin ao bonganan korakoran te reitaki ao te boutoka inanon te utu, botakin aro ao komiunitin te Betebeke. Aio e na buoka te tautaeka, botaki n itoman ao rabwata nako, ni kabonganai reitaki aikai ni buoka kakorakorakia kain te Betebeke bwa a na karikirakei rabakauia ni kabonganai rabakau aika a boou i aonrain.

Mwaneka ake i muina

Man ana kukune te kakaea aikai, ao te Department of Internal Affairs, e na kabongana ana bowi ma iteran tabo ni mwakuri nako n 2021 n maroro ma rabwata ake tabeia ke ake iai rerekeia ma kukune aikai ao botaki i tinanikun te tautaeka ke NGOs. E na tibwaki te ribooti aio ma Minita ao n anga naba bwa buokan ana kawai te Tautaeka ni karikirakea te rin ni kabonganai rabakau aika a boou i aonrain irouia aomata nako.