Rogrog luket ‘e räe tēet se amnåk te‘is Digital inclusion — Rogrog ‘on famӧr Pasefika

“Ta‘ia ‘e hӧ‘åk ne hḁifäegag ta, ka rē ta tēet — ‘ḁus rou våh ‘ḁmisa la fakmür.” Ta‘ag kḁinag fӓeag ne maj te‘is Department of Internal Affairs a‘fḁi ‘e avat ne iris tḁunå‘ ma famӧr ma‘oi ‘i e ‘e Pasefiḁk ta ‘e fḁut ӧf se‘ 2020 la sḁkior la ‘inea ne tes tӓ iris rӓe hün se te‘ ne tē ne a‘noanoan ‘on la pō ne sal fo‘ou te‘is digital inclusion.

‘Amnåk ne matanitū la famӧr ‘atakoa la ‘es ‘e tēet ne la pō la iris la ‘es väeag, la pō la hḁiväeag, ma la ‘es‘ao ‘e sal ma pot fo‘ou ne ‘amnåk te‘is — digital world — la pō ‘atakoa ‘amnåk ‘i (noh hḁisok‘ḁkiḁg a‘es‘ao‘åk ne sal fo‘ou te‘is, pō la togia ma la pō vavhiḁn sal fo‘ou te‘is), poto ma ‘inea la a‘es‘ao‘ḁki sal fo‘ou te‘is, la pō la tuḁn‘åk la a‘es‘ao‘åk, ma ‘es ‘e huḁg ne pā ‘es ma rak ‘e sal fo‘ou te‘is.

‘On ma‘oi ne famör Pasefika ‘e Niu Sirḁgi la hḁitḁuḁg ma pasån ‘e vḁl se rere ‘e famör ‘atakoa ‘e hanue te‘is, ka ne iris hḁiasoag ti‘ pḁu se måür ofrḁu ne hanue te‘is ma se ‘os lelei fak hanuḁ fak pesnese, ‘os ag fak hanua ma se måür lelei ma nohnoh lelei ‘on famori. Tē hoi‘ḁkit, tā ‘e ‘on limet‘e famӧr Pasefika ‘e Niu Sirḁgi, ne fḁu saghul ma on se onaghul ma liḁm kat ‘inea ‘e ra ‘on la a‘es‘ao‘åk ne ta computer[Footnote 1] — maf ne fiḁk te‘is a‘ruḁ ‘on lamlama ‘e famӧr Pasefika nönö ka la a‘tatḁu‘åk se kḁinag tūtū ne tore.

Räe tēet se ‘amnåk te‘is Digital inclusion — rogrog ‘on famӧr Pasefika af‘ḁkim rogrog ne mou se sḁkior tēet ne a‘sok hün se tē ne famör Pasefika agtḁu ma ‘e ‘oris a‘es‘ao‘åk ne sal fo‘ou te‘is — digital world. Famӧr hӓkḁghul ma hif, fḁu tūtū ma te‘ ne kḁinag famori, ma noh ‘e ut tūtū, tӓe tӧg sḁio‘ hün se ‘amnåk te‘is. Iris rak‘åk ‘oris a‘häe ma tē ne iris agtḁu ma rӓe hun se iris ne pō ma a‘es‘ao‘åk a‘fuḁmamḁu ‘e sal fo‘ou te‘is la hḁiasoag la ‘ut‘ḁkia ‘oris mḁuri se rere (digital inclusion) ma iris ne kat pō ‘e ra ‘e lelei ne te‘i (digital exclusion):

• ta le‘et, famӧr muḁ‘åk tēet, famӧr ne garue fakhanisi ma famӧr garue
• famӧr ne hat la hḁikḁinagag ma rotu, pure‘aga, haharåg Pasefika, famör ne hat la LGBTTQI+ / MVPFAFF, ut garueag ne matanitū ma ut garueg se maj te‘is technology.

Rӓe tē

Sḁkior fak garuet ne a‘soko rӓe ne hün ne famori agtḁu ma tekäe he ruḁ ‘i se pot fo‘ou te‘is (digital inclusion ma digital exclusion) sokom ‘e hanhap ma‘oit ma, se ta le‘ Pasefiket, la pō la leum ‘e ‘oris pōpō ma fū lelei fak famori, kḁunohoga ma pure‘aga.

Rӓe tē pumua

• Famӧr Pasefika la nā ‘oris a‘häe se ӧs ne garue se rak tē, garue fakhanisi ma te‘ ne ‘amnåk ne la fup‘åk iḁ tē pumuet la ‘io la pure‘aga la tår ma hḁiasoag aier — “Pure‘aga tä ‘inea ne tes tä lelei se pure‘aga.”
• Tӧg ne devices ma sok‘åk ne te‘i (connectivity) tӓ tēet ne a‘noanoa ti‘ pḁu — “Hil ne a‘es‘ao‘åk ne tola ruaghul ($20) la togia telefon ta ne togia tē la ‘ā ne ‘omoe ta se kḁunohoag se ‘omoe ta ‘eagke‘ea tē a‘noat.”
• ‘Os la sasap ma a‘es‘ao‘åk ne sal fakgarue ne roa ne kat a‘noa a‘es‘ao‘åk ra ‘e sal fo‘ou (non digital) la hḁisok‘ḁkigen famori se maj ne matanitū ta iḁ tē pumuet — ut garueag kamat la hӧl‘åk ‘oris garue se sal fo‘ou te‘is — online, ma a‘ti‘ua raksa‘ ‘on famӧr ne kat pō ‘e ra la togia te‘ ne tē ne la a‘es‘ao‘åk se sal fo‘ou te‘is ma noanoa la pō te‘ ne rogrogo, hḁiasoaga ma tes ‘atama tӓ iris la pō ma kop ‘ut‘åk ma kikia sousou ‘on famori ‘oris la pō la ‘ut se rere.
• Rakot se Digital skills kop la a‘sok, la rak‘åk ‘e kḁinag salat ne famӧr Pasefika la ‘oaf la rak tē — ‘e ta le‘ Pasefiḁk hoi‘ḁkit, ‘e ‘oris fӓeag ta ma a‘es‘ao‘åk ‘e ‘amnåk fo‘ou te‘ — visual media. Iḁ la hḁiasoag se famӧr Pasefika la pō ‘e te‘ ne tē ‘i, ao pot la garue la noh sok‘åk, ‘ut‘ḁkia pesnese se rere ma matḁ‘ noh pӓr ‘e ut fo‘ou te‘is — online.
• Famӧr ma‘oit ‘e Pasefiḁk ta pā ‘es se garue te‘is — technology, ma la ho‘am te‘ ne kḁinag garue tūtū ne la hḁiasoag la pō la a‘sokoa ‘amnåk ‘on famӧr Pasefika ne pā ‘ese se ‘amnåk te‘ — digital — kop ma famӧr Māori ma famӧr Pasefika ‘e få‘ famorit ne matanitū ta af‘åk sin pasån ruaghul ma liḁm, ka nat ke pasån he ruḁ ‘es ta garue ‘e technology.[Footnote 2]

Ka tes tä famori rak‘åk se ‘ḁmisa

Pōag ne tē‘i

‘On la pōag ne te‘i devices ma technology ‘e av ne lele‘a riri‘i la jen ti‘ pḁu måür fak rak ‘on ta le‘et, tēet ne ‘oris huga ‘oaf sin ma sal fak garuet ne iris la tḁupir sin.

Ag‘esea ma togit ne mou se sal fo‘ou te‘is, famӧr ‘on rērege kat ‘inea ‘e ra ne la pō tapen sok‘åk ne internet ta ‘e ‘oris hanua. ‘On la ‘inea ne ta tēet ma ‘on la vavhiḁn ne la pō ‘e wifi ne säe ofrḁu la pō se‘ ma la noanoa. Rotu ma kḁutḁunḁ‘iḁg ne pure‘aga la pō la a‘jeamjeman noanoa ne te‘i, ka kat pō ‘e ra la a‘ofia te‘ ne te noanoa ‘atakoa.

Famӧr Pasefika pā ‘es te‘ ne rogrog lelei ne pure‘aga, ma hḁiasoag ne leum ‘e matanitū ta, ‘e fӓeag fakfifis ta ma fӓeag tūtū ne Pasefiḁk ta.

Poto ma ‘Inea

‘Os tēmamfuḁ Pasefika agtḁu ma noanoa ‘e ‘oris la sok‘åk ne ‘oris ‘inea hün se technology se muḁ Noanoa te‘is hat tape‘ ma ‘oris la ‘inea ne ‘on tūtū ne a‘es‘ao‘åk ne wifi internet connection ‘e mobile phone data, ne ‘ou la pō la he‘ ‘e ‘ou mobile he ta se ‘ou telefon heta ‘e laloag rī ta. Tē ho‘ḁkit ne noanoa se famӧr mamfua ‘oris la pō tafan lelei ne ‘amnåk te‘is internet-based, nāag ne rogrog luket (messaging) ka kat tӧg ‘e ra ma vӓea ut ne a‘es‘ao‘åk ka kat tӧg ‘e ra fak se calling apps ‘e mobile telefon ne kop la tӧg ka kat seminte a‘es‘ao‘åk la he‘ ma få‘ rogrog luḁk la nā se ta le‘et. Te‘ ne fa‘ jen ne interfaces ne applications ma services, ag‘esea ma te‘ ne kḁinag devices ma kḁinag kampanē ne rēi‘a te‘i, hḁiasoag la a‘su‘su ma kikia filo‘ ‘on famӧr mamfua — “… ka iris ‘oaf la hḁiasoag le‘et se le‘et ”.

Rak‘åk tē la a‘es‘ao‘åk ‘amnåk ne pure‘ag se te‘ ne fḁu tūtū ‘atakoa la a‘hӓe‘åk iḁ tē pumuet ma kop la iof‘åk se ‘amnåk fak kḁunohoga ma kḁu rotu la pō la fu‘ḁkia tuḁn‘ḁkiga, la a‘ne‘ne‘ ‘oris huga la far hḁiasoag, ma noh sok‘åk hḁiasoag ‘e te‘ ne ut tūtū ne tore. Iris ne rak‘åk ‘oris a‘hӓe, ‘ea ne rētio heta ma mḁl ruerue tӓe salat ne lelei la rak‘åk tē se famӧr Pasefika. ‘Os la rak‘åk ne se famori pot ne mou se digital safety la pärea iris ‘e tē ne famör hana‘o ös la hö‘ pefå‘ se famori, iḁ tē pumuet. “Gou kokon‘åk pḁu ‘otou ӧ‘hӧn la sap ta telefon het ma nōnō ka ta le‘et la he‘ se iḁ ma iris la pō la siok‘åk la ‘ea iris garue se IRD ne pirismӓne, iḁ la mā pḁu.”

‘On la pō vavahiḁn ne väeag monē se te‘ ne rak tē ne mou se digital skills kop la a‘sok. “Famӧr Pasefika tӓ mea‘mea‘ se‘ ma ‘e nā ne ‘oris puk far tē se te‘ ne väeag monē. ‘E rēko ti‘ ne tē ne kop la få‘ ma af‘åk se puk far tē ta ma te‘ ne foho ma a‘hӓe ne te‘i kat la‘oag ag‘esea ra ma tē ne iris pā ‘ese.”

Famӧr Pasefika pā ‘es ag‘esea la rak tē se digital skills development se ‘oris pesnes ne pure‘aga la pō la pesnese la ‘inea ‘es‘ao ma hün ne a‘es‘ao‘åk ne digital tools, platforms ma rogrog ne data security. “Nōnō ka ‘ӓe kat pō ‘e ra la rak‘åk kḁinag garue tes ta ‘ӓe a‘soko ne rak‘åk ‘äe se famori ‘e sal fo‘ou te‘is digital, ‘äe la agtḁu ma noanoa.”

Tuḁn‘ḁki

Lelea‘ ‘e ‘on rērege rak‘åk ‘oris a‘hӓe ne iris kat tuḁn‘åk ra se sal fo‘ou te‘is — online (ag‘esea ma a‘es‘ao‘åk ne wifi ne säe ofrḁu se famori), ma ‘oris feat ‘e a‘es‘ao‘åk ne technology la ‘pärea 'e salat ne la matḁ' la te‘ ne tē nӓenӓe ne kat noj ra la hot/rogrog ne mou se irisa la kal hana‘ ra ‘e ta le‘et. Iris ‘ea ne famӧr mamfuḁ Pasefika iris ‘es ne‘ne‘ ma puer, ma tē pumuet la iris la ‘inea toton ‘on lelei ne a‘es‘ao‘åk ne sal fo‘ou te‘is — digital. Famӧr mamfuḁ Pasefika la vavhiḁn ‘oris la tuḁn‘ḁkit se te‘ ne rogrog ne leum ‘e ‘oris fäeag pḁu ta ma la rak tē ‘e lelea‘ haharåg ne ‘oris kḁunohoga. “ ‘Os pure‘ag Pasefika … ag nonoa …, ma iris la … kal a‘fḁi ra se ta tēet ne rak‘ḁkim … ne iris kat tuḁn‘åk ra se — ma ‘e rēko tē te‘is iris la rou ma kal pō ‘e ra ‘amnåk lelei ne rak‘ḁkim.”

Famӧr ne rak‘åk ‘oris a‘häe ‘ea ne famӧr Pasefiḁk ‘e ‘on rēreg a‘häe ne matanitū ta 'hḁihḁifäegag a‘ti‘ ke' ma pure‘ag Pasefika la pō‘ia rogrog ne mou se irisa, ka mea‘mea‘ pḁu hḁiasoag ne iris nā. Iris rak‘åk ne kop la fu‘åk hoi‘åk se famӧr mamfua Pasefika la tuḁnåk‘åk se ‘amnåk ne matanitū ös se sal fo‘ou te‘is digital inclusion. “Famӧr Pasefika hḁiväeag a‘häe ma ‘sḁkior a‘his våh‘ ka kat ‘es tēet ra sok … ‘Is kop la rou karḁu se‘ a‘häe te‘ ‘Is la rak‘ḁkia‘ ma holi es se 'Tes ta ‘is la sok ‘e ‘on ‘ihete‘?'.” “Kop ma ‘äe la räe se matanitū ta … ‘oris a‘es‘ao‘åk ne ut te‘is Facebook … [ås‘åk la] hḁisok‘ḁkiḁg ma [famori] … ka pō la räe ne famori kat tuḁn‘åk ra se matanitū ta.”

Famӧr ne hḁifäegag ma, kokon‘åk ut fo‘ou te‘is online ne iof‘åk fesiḁ‘åk ma a‘tū‘åk ‘on famori ka a‘ti‘ se pure‘ag Pasefika. Iris aier‘åk ne kḁinag fäefäeag ne no‘ḁkim ‘e a‘häe se lelei ne leum ‘e famӧr ne fir‘åk ne fesiḁ‘åk, kḁutḁunḁ‘iga ma ut ma‘oi ‘i e ‘ut ma kikia se mua ‘e sal fo‘ou te‘is online ma kat ‘es foh fak matanitūt ne tēet ne la pō la agtḁu se kḁinag ag te‘is. “ ‘E mafat se mafat, … famori kat pā ne ‘ea ra iris fir‘åk ma fesiḁ‘åk ta kḁinag hoi‘ḁkit, ka ‘e online iris ‘inea ne iris pär ma a‘ne‘ne‘åk ‘oris huga la a‘sok tē ‘i.”

Kӧnӧs‘åk ne huga

Noh hḁisok‘ḁkiḁg ma kḁunohoga ma pure‘aga ‘ut‘åk ma kikia famӧr Pasefika ‘oris kӧnӧs‘åk ne ‘oris huga la a‘eso‘ao‘åk ‘e sal fo‘ou te‘is digital technology pō ‘e ‘amnåk pumuet ne mou se famӧr Pasefika ‘os kḁunohoga. “Iḁ tē pumuet ‘äe la pō la sik ‘e mḁl ruerue te‘is la nā ‘e live-stream ta so‘ot fak se aragvaka ma hḁifäegag se ‘amnåk titi‘i fak kḁunohoga, la pō la te‘ ne famori la pō la kel ma ‘es väeag tape‘ ma.”

Social media iḁ tēet ne famori a‘es‘ao‘åk a‘fuḁmamḁu e, ka lä‘riri‘i ma famӧr mamfua a‘es‘ao‘åk ‘e ut ‘i la pō rogrog ne Pasefiḁk ta, la hḁisok‘ḁkiḁg ma ‘oris kḁunohoga, kḁumane‘aga, pure‘aga ma ag fak hanua, ma la hḁisok‘ḁkigen ma ma‘op‘ḁkim famori se kato‘ag fak pure‘aga.

Famӧr ne ‘ḁmis hḁifäegag ma rak‘ḁkim ne sal fo‘ou te‘is digital rak‘åk ma kel‘ḁkim ag Pasefika se famӧr Pasefika ma famӧr Niu Sirḁgi ma te‘ ne ut tūtū ‘i (digital platforms) tä hḁisok‘ḁkigen te‘ ne iris ne noh ‘e ut sousou ne noh pū‘atā, ma a‘vavhinaen rak ne ag fak hanua ma fäega. Ka ne iris rak‘åk tape‘ ma ne famӧr mamfuḁ Pasefiḁk ma‘oi a‘häe ne ag fak hanua kop la hḁiväeag ke ‘e ‘oris fäeaga ‘e ta le‘et se ta le‘et la pō la hḁisok‘ḁkigen fup famorit se ta fup famorit, ma la noanoa pḁu la sui‘åk a‘tafan a‘häe te‘is “cultural appropriation” ‘e ta salat ne la pō la ao pot ma fakne‘ne‘ fak foh, ne la aoa, nōnō ka ta ag fak hanuet nā ‘e online ma kat a‘es‘ao‘åk ‘e sal nonojo ne a‘es‘ao‘åk ka kat ‘es aier‘ḁkiget ra ‘e iris ne ‘on‘on ag fak hanue ta‘ag.

Tē noanoa ne sokom hün se COVID-19

COVID kat seminte sok ra, tē te‘is tech iḁ hat ke la tēet ne ‘amnåk‘åk ke ma mou ke se famör tū. Ka ‘e ‘on ‘ihete‘, iḁ tēet ne a‘pumuḁ‘åk se ‘os pure‘aga, tape‘ ma.

Famӧr ne ‘ḁmis hḁifäegag ma rak‘ḁkim ne COVID-19 kel‘ḁkim ne famori ‘e hanue te‘is väe tūtū hün se a‘es‘ao‘åk ne tēkäe te‘is digital ‘e Niu Sirḁgi, ma ‘e avat ne noh pū‘atā soko, famӧr Pasefika räe ‘on noanoa hün se oris kat pō ra la a‘es‘ao;åk ‘e sal fo‘ou te‘is digital. Iris ‘ea ne famӧr ma‘oi ‘e famӧr Pasefika agtḁu ma noanoa ma‘oi, ‘e avat ne famori kop la noh pū‘atā, ‘e hanhap fakgarue, ma ‘e ‘oris la hḁiasoag ne rak tē ‘on ‘oris lele‘a, ma ‘oris la pō ne rogrog ma hḁiasoag ‘es‘ao ‘e maj fakgarue.

Garuet ‘e hanue ta noanoa pḁu ‘e laloag ne kḁunohoag titi‘u (ma kḁunohoag ‘e ‘on rereg ‘ut la noh ag‘esea la pō la a‘måür‘åk ta pån he his ‘e avat ne iris toak ‘e garue). “Famori a‘es‘ao‘åk ‘e sal fo‘ou te‘is Zoom la hḁifäegag ka a‘es‘ao‘åk ke ‘e ‘oris ut nāag hḁ‘u, ne ‘e ‘oris takaga, ne ‘e lalaog ne ‘oris motaka — pō ‘e kat ‘es ut ra se te‘ ne famori la pō la väe la a‘es‘ao‘åk se garue.”

Pure‘ag Pasefika tape‘ ma agtḁu ma rogrog ne nā ‘e social media ne kop ma kat aier ra. Ka ne rotu pō ma höl la a‘sok ‘e sal fo‘ou te‘is online (lelea‘ haharḁgi ta kel‘ḁkia, rak‘ḁkia ma a‘potsusunuen ‘amnåk te‘is) ma rak‘åk te‘ ne rogrog ‘es‘ao hün se tē ne sok ‘e rēko ‘af‘af te‘is. Iris rak‘åk se famori ne ut tes täe la la‘ la a‘sokoa kel‘ḁkit hün se COVID-19, ut ne fuḁp‘åk tēla‘ā, ma la pō hḁiasoag. Famori a‘es‘ao‘åk tape‘ ma Facebook la pō e rogrog fo‘ou.

A‘vḁhiga

Sḁkior tē te‘is kel‘ḁkim ‘on pumuḁ ma ‘on ‘es‘ao ne hḁikḁinagaga se famör Pasefika, iḁ tē a‘pumuḁ‘ḁkit ne iris pō ‘e ‘oris kḁunohoga, rotu ma pure‘aga. Tē te‘is nā se matanitū ta, ut garueag ne matḁ‘ se fäeaga (telecommunications) ma te‘ ne ut garueag ne a‘es‘ao‘åk te‘ ne ut a‘takoa ‘i la hḁiasoag ma nā rē pure se te‘ famӧr Pasefika la a‘ne‘ne‘ḁkia ‘oris ‘inea ma poto ‘e hanhap te‘is digital.

Tē ne la sok se mua

‘On la rē a‘häet se rogrog ne pōam ‘e sḁkior ne rogrog ‘i, maj te‘is Department of Internal Affairs la a‘sok tḁunå‘ ‘e ut tūtū ‘e 2021 la hḁisok‘ḁkigen se famӧr ma ut garueag ne la ‘es‘ao se garue te‘is ma tape‘ se ut garueag ne kat hat ra se matanitū ta. Rogrog ne sḁkior te‘is la nā se te‘ ne Ministā ‘atakoa ma la rak‘åk se Matanitū ne sal tes tä la ‘ut‘ḁkia a‘es‘ao‘åk ne sal fo‘ou te‘is digital inclusion.