‘Akako‘u‘anga i te au mea tei kitea mai no te tomo‘anga atu ki roto i te au rāvenga ‘Ātuitui Roro Uira — ripōti no te iti tangata o te Moana-nui-o-Kiva

“Tāpū‘ia te ‘aka‘oki‘oki‘ua‘anga i te tuatua, ‘akamata‘ia te ‘anga‘anga — te ‘akaruke nei kotou ia matou ki muri.” Ko te ‘ākara‘anga tērā i ta Te Tari Taiwhenua i rongo, i to ratou komakoma‘anga ki tetai aronga o te Moana-nui-o-Kiva, i roto i te mata‘iti 2020, i te kimikimi‘anga i ta ratou i kite e pāruru nei ia ratou mei roto i te au rāvenga ‘ātuitui roro uira.

Te ‘ōrama a te kavamani kia tu tetai ua atu i tāna e anoano ra, no te tomo‘anga atu e te ‘ōronga‘anga atu, e kia rauka te pu‘apinga mei roto mai i te i te au rāvenga ‘ātuitui roro uira — tomo‘anga (‘ātui‘anga, ‘oko‘anga e te tomo‘anga), karape, e te aruaru.

I te mea e, kua tere atu i te 8 pātene i te ‘iti tangata o Aotearoa, te ‘ōronga pakari nei te iti tangata o te Moana-nui-o-Kiva, ki to tatou turanga basileia, e to tatou kimikimi‘anga pu‘apinga, ‘ākono‘anga/peu e te ora‘anga tangata. Inārā, e 1 mei roto i te 5 tangata o te Moana-nui-o-Kiva, mei te 16 ki te 65 mata‘iti, kare e karape, no te ‘akamata‘ua‘anga i te ‘ātuitui roro uira[Footnote 1] — e rua tārē‘anga teia me ‘aka‘āite‘ia ki te aronga kare e no te Moana-nui-o-Kiva.

Te ‘ōronga mai nei te Digital inclusion user insights — Pacific peoples report i te au mea tei kitea mai i roto i te au kimikimi‘anga kite no runga i te turanga o te iti tangata o te Moana-nui-o-Kiva, i roto i te au rāvenga ‘ātuitui roro uira. Kua ‘āravei atu te aronga kimikimi kite, ki tetai ‘ā nga‘uru ma ‘itu tangata, o tetai ua atu mataiti, e tetai ua atu iti tangata, e, i roto i te au ngā‘i tūkētūkē. Kua ‘akakitekite mai ratou i to ratou au mānakonako‘anga e ta ratou i kite no runga i te tomo‘anga ki roto i te au rāvenga ‘ātuitui roro uira e te pāruru‘ia‘anga ei:

• tangata tātakita‘i, au arataki, au tauturu e te aronga ‘anga‘anga
• aronga no roto i te au ‘ākono‘anga pure, au ‘oire tangata, māpū o te Moana-nui-o-Kiva, aronga LGBTTQI+ / MVPFAFF, au putuputu‘anga kavamani e te technology sector.

Au kite tei rauka mai

Te turama mai nei te kimikimi‘anga kite e, ra‘ira‘i ua atu te tumu, e te ka tupu, i roto i te tomo‘anga e te pāruru‘ia‘anga, e no te tangata o te Moana-nui-o-Kiva, tei runga ua i te turanga o te tangata tātakitai, te kōpū tangata, e te ‘oire tangata.

Au kite pu‘apinga tei rauka mai

• E mea pu‘apinga ta te iti tangata o te Moana-nui-o-Kiva, ka tāru mai ki roto i te ‘akapapa‘anga i te terēni‘anga, i te au turanga tauturu, e te au ‘irinaki‘anga ‘ōu, i te ‘akapāpū i te turu a te ‘oire tangata — “Kua kite te ‘oire tangata i te mea pu‘apinga rava atu no te ‘oire tangata.”
• Ko te tutaki‘anga i te au rāvenga e te ‘ātui‘anga tetai ākā pāruru — “Kare te ‘iki‘anga i te ‘akapeke i te terepōni no tetai $20, me kore ra, te tuku kai ki runga i te kaingākai, i te ‘iki‘anga ngatā.”
• E mea pu‘apinga te mou piri atu kite au rāvenga kare e tā‘anga‘anga ana i te au rāvenga ‘ātuitui roro uira, no te tomo‘anga atu ki roto i te au turanga kavamani — e ma‘ata te au putuputu‘anga e neke nei i te au turanga tauturu ki te au rāvenga ‘ātuitui roro uira, ka tu-kauī i reira te aronga kare a ratou au rāvenga ‘ātuitui roro uira, i te tomo‘anga atu ki roto i te au turanga tauturu, turu‘anga e te au tika‘anga, i reira ka ma‘ata atu te ‘akapae‘anga.
• Te anoano‘ia nei te terēni‘anga karape na roto i te au rāvenga, e tau ana ki te aronga o te Moana-nui-o-Kiva, — mei ko mai i tetai atu o te Moana-nui-o-Kiva, ki roto i to ratou reo mua, e na roto i te tauturu a te au rāvenga ‘ātuitui karere. Ka turu teia i te aronga o te Moana-nui-o-Kiva i te tomo‘anga atu ki roto i te au turanga tauturu, te kimi ‘anga‘anga tinamou, ‘akatupu i ta ratou pītiniti (au pītiniti) e kia pōnuiā‘au i runga i te ‘ātuitui roro uira.
• Te anoano‘ia nei te aronga o te Moana-nui-o-Kiva, ki roto i te au turanga ‘anga‘anga technology, ka tupu mai i reira te au turanga kā‘iro‘iro te ka turu i te anoano o te aronga o te Moana-nui-o-Kiva, no runga i te au rāvenga ‘atuitui roro uira — noātu e, e 25 pātene te Māori, e te aronga o te Moana-nui-o-Kiva i roto i tārē‘anga o te basileia, e 2 rāi pātene, e ‘anga‘anga ana ki roto i te technology.[Footnote 2]

Ta te tangata i ‘akakite mai kia matou

Tomo‘anga

E pu‘apinga ma‘ata ki te tāmou‘anga ‘āpi‘i, irinaki‘anga, e te ara no te ora‘anga ‘anga‘anga, o tetai ua atu, i te tuātau e tamariki ra, me ka rauka ia ratou te au rāvenga ‘ātuitui roro uira, e te technology.

I runga‘o i te tutaki, kare tetai aronga e pāpū meitaki ana, i te ‘ātui‘anga ki te ‘ātuitui roro uira i te kainga. E ngatā katoa te kite no runga i te wifi tutaki-kore o te ‘oire. Ka rauka i te au ‘ākono‘anga pure, e te au putuputu‘anga ‘oire, i te ‘akamāmā mai, māri ra, kare e rauka i te ‘akakore i teia au tamaki‘anga.

Te ‘inangaro katoa nei te aronga o te Moana-nui-o-Kiva, i te au ‘akakitekite‘anga, e te au turanga tauturu mei ko mai i te kavamani, kia tau ki te ‘oire tangata, i roto i te reo Papa‘ā māmā, e te au reo o te Moana-nui-o-Kiva.

Au Karape

E ngatā ki te aronga pākarikari ake o te Moana-nui-o-Kiva, i te mārama i te au mangamanga tūkētūkē o te technology. Tei roto i teia te tūkē i te tā‘anga‘anga‘anga, i te wifi internet connection, e te mobile phone data, me kore ra, ka rauka iākoe i te tāniuniu i tetai terepōni tinamou, na runga i te terepōni ‘āpaipai. Ko te mārama‘anga i te pu‘apinga o te au rāvenga o te ‘ātuitui roro uira, te au karere tutaki-kore, e te au apps no te tāniuniu‘anga, me ‘aka‘aite‘ia kite ‘akateretere‘anga o te pre-paid plans, e te au patapata‘anga, a te terepōni ‘āpaipai, tetai mea manatā rava atu ki te aronga pākarikari ake. Ka neneva rāi te manako o te aronga pākarikari ake, i te tauīuī‘anga ua atu rāi i te rāvenga i roto i te ora‘anga, e te au turanga tauturu, pērā katoa te au tu rāvenga ‘ātuitui roro uira tūkētūkē, e te au tāpa‘o‘anga tūkētūkē, — “... māri ra, tei roto ia ratou te ngakau tauturu atu, tauturu mai.”

Kua tāmanako‘ia e, e mea pu‘apinga rava atu, kia rave‘ia tetai terēni‘anga, na te ‘oire tangata e ‘aka‘aere, no te au pupu mata‘iti katoatoa, e kia tāto‘u‘ia te turanga kōpū tangata, e kia riro na te au ‘ākono‘anga pure, e ‘akateretere, kia tupu te ‘irinaki‘anga, e te ‘akamā-kore i te pati tauturu atu, e kia tere ua atu rāi te au ‘oro‘oro‘anga turu. Kua ‘akakite mai te aronga tei ‘āravei‘ia atu e, na roto i te‘āravei‘anga i te tangata, mata ki te mata, te rātio, e te vitiō, te au rāvenga pu‘apinga rava atu no te terēni‘anga i te tangata o te Moana-nui-o-Kiva. Kua manako‘ia e, e mea pu‘apinga rava atu te terēni‘anga kia pōnuiā‘au i runga i te ‘ātuitui roro uira, kia kore e tukia e te aronga ‘anga‘anga piki‘ka‘a. “E mātakutaku ua ana au no tōku metua vaine, no te mea, ka ‘irinaki ua atu aia me tāniuniu mai tetai, i te karanga e, no ko mai aia i te IRD, me kore ra, i te ‘akavā.”

Te anoano‘ia nei tetai moni tatuturu no te au ‘irinaki‘anga ‘ōu, i te terēni‘anga i te au karape no te ‘ātuitui roro uira. “Ko te aronga o te Moana-nui-o-Kiva, te ‘iti tangata ‘āpikepike rava atu i te pati‘anga moni tauturu e te au pūtē moni. No runga teia i te au pēpā te ka ‘akaki‘ia, e te tumu, e te ‘irinaki‘anga e, kare e tau ana kia ratou.”

Te ‘inangaro katoa nei te aronga o te Moana-nui-o-Kiva, kia ‘anga‘ia tetai ‘akatupu‘anga i te au karape ‘ātuitui roro uira i roto i ta ratou ‘oire pītiniti, kia mārama te au pītiniti i te pu‘apinga i te tā‘anga‘anga‘anga i te au ravenga ‘atuitui roro uira, te au manga, e te ‘akakitekite‘anga / data security. “Me kare e rauka iākoe i te tomo atu, e te ‘oko atu i ta‘au kimikimi‘anga pu‘apinga, me kore ra, i te ‘akakitekite atu i to‘ou turanga, na runga i te ‘ātuitui roro uira, ka topa koe ki te tua kauī.”

‘Irinaki‘anga

Kua ‘ākakite mai tetai pae tei ‘ārāvei‘ia atu e, kare ratou e ‘irinaki meitaki ana i te turanga ‘ātuitui roro uira, (pērā katoa, te tā‘anga‘anga‘anga i te wifi tutaki-kore o te ‘oire), e te mataku i te tā‘anga‘anga‘anga i te technology i raro ake i te tāmaru‘anga pōnuiā‘au, te ka pāruru i ta ratou au mea muna / te ‘akakitekite‘anga no runga ia ratou ‘uā‘orāi kia muna. Kua karanga mai ratou e, e mou ana te aronga pākarikari o te Moana-nui-o-Kiva, i te mana, no reira, e mea pu‘apinga kia mārama ratou i te pu‘apinga i te au rāvenga ‘ātuitui roro uira. Te tāmanako‘ia nei e, ka ‘irinaki ake pa‘a te aronga pākarikari o te Moana-nui-o-Kiva, me rongo ratou i te ‘akakitekite‘aga ki roto i to ratou ‘uā‘orāi reo, e te tāmou‘anga ‘āpi‘i mei ko mai i te au taeake māpū i roto i te kōpū tangata. “E ‘oire tangata … tāporoporo … to te Moana-nui-o-Kiva, ... no reira ka … pāto‘i ratou, me … kare ratou e ‘irinaki i te reira — i reira, ka ‘akarukena‘ia mai ratou ki muri.”

Kua karanga mai te aronga tei ‘āravei‘ia atu e, te karanga nei tetai pae o te Moana-nui-o-Kiva e, e putuputu roa te komakoma‘anga' a te kavamani ki roto i te au ‘oire tangata o te Moana-nui-o-Kiva, ei ko‘iko‘i‘anga ‘akakitekite‘anga na ratou, māri ra, e mānga ua te ‘aka‘oki‘ia mai ana. Te karanga nei ratou e, kia ‘akatupu ‘aka‘ōu‘ia te ‘irinaki‘anga o te aronga pākarikari o te Moana-nui-o-Kiva, kia rauka te ‘irinaki‘anga ki roto i te au ‘irinaki‘anga ‘ōu i te ‘akaō‘anga atu ki roto i te rāvenga ‘ātuitui roro uira a te kavamani. “Kua ‘iu te aronga o te Moana-nui-o-Kiva, i te au 'kimikimi‘anga kite' e kare takiri e pu‘apinga … Te neke nei tatou mei te “‘Akakitena‘ia kia kite te katoatoa’ ki te ‘Ka ‘akape‘ea i reira?’” “Te kite nei tatou i te kavamani i runga i te… au kapi o te Pukamata … [te tautā nei] i te tomo atu ki roto i te [tangata] … māri ra, kare e ‘irinaki‘anga i roto i te kavamani.”

Te manatā nei te aronga tei ‘āravei‘ia atu, no runga i te ‘ākono‘anga kai pākiri tangata, e to‘u‘ia nei ki te ‘oire tangata o te Moana-nui-o-Kiva, i runga i te ‘ātuitui roro uira. Te karanga nei ratou e, te tupu ruperupe nei teia au ‘ākono‘anga kai pākiri tangata, teia au pupu, e ta ratou ‘ākono‘anga, e kare e ‘akavā‘ia ana, me kore ra, kare e ‘aka‘apa‘ia ana. “Mata-ki-te-mata, … kare te tangata e ‘inangaro ana kia kitea‘ia to ratou tu kai pākiri tangata, māri ra, te meitaki ua ra ratou i roto ia ratou ‘uā‘orāi i runga i te ‘ātuitui roro uira.”

Aruaru‘anga

Na roto i te piri‘anga ki roto i te kōpū tangata, e te ‘oire tangata, e ‘akamāro‘iro‘i i te aruaru‘anga i te tangata o te Moana-nui-o-Kiva, i te tā‘anga‘anga i te au rāvenga ‘ātuitui roro uira, no te mea, tei rotopū te kōpū tangata i te ora‘anga o te Moana-nui-o-Kiva. “E mea pu‘apinga me ka rauka iākoe i te ‘akaāri atu na runga i te vitiō, i te tuātau te tupu ra, te au putuputu‘anga, mei te tanumanga, e te ‘uri‘uri‘anga manako no runga i te au ‘iki‘anga mama‘ata i roto i te kōpū tangata, kia ō mai te katoatoa.”

E mea ‘inangaro‘ia te ‘ātuitui karere ‘oire tangata, e, te tā‘anga‘anga‘ia nei e te māpū e te pakari, no te nūti o te Moana-nui-o-Kiva, te komakoma atu ki te kōpū tangata, au taeake, ‘oire tangata, e te ‘ākono‘anga/peu, e te ‘ātui‘anga i te ‘apai mai i te tangata ki te ngā‘i ‘okotai, no te au putuputu‘anga ‘oire.

Te karanga nei te aronga tei ‘āravei‘ia atu e, te ‘o‘ora nei te au rāvenga ‘atuitui roro uira, i te au ‘ākono‘anga/peu a te Moana-nui-o-Kiva, ki te aronga o te Moana-nui-o-Kiva e tetai atu o Aotearoa, e te ‘ātui nei teia au rāvenga ‘ātuitui roro uira, i te aronga tei toto‘a‘ia na roto i teia nei ao/ e no‘o ‘akatakake ra, kia tupu te tāmou‘anga ‘ākono‘anga/peu. Inārā, te karanga katoa nei ratou e, e ma‘ata te aronga pākarikari ake o te Moana-nui-o-Kiva, te ‘irinaki nei e, kia ‘ōatu‘ia te au ‘ākono‘anga/peu na roto i te tuatua va‘a, i te ‘atui‘anga i te au uki, e, e ngatā te ‘akavā‘anga i te ‘anga‘anga taukore i te au ‘ākono‘anga/peu, me kore ra, i te āru, me te tā‘anga‘anga taukore ia ra, i runga i te ‘ātuitui roro uira, me kore ra, me kare i ‘akatika‘ia ana.

Te manatā ta te maki COVID-19 i ‘akatupu

I mua ake i te COVID, kua tāmanako‘ia e, na tetai atu te tech. I teia ‘ati‘anga, te tāmanako‘ia nei e, e mea anoano katoa ia ki roto i to tatou ‘oire tangata.

Te karanga nei te aronga tei ‘āravei‘ia atu e, kua turama mai te maki COVID-19 i te ātea, i te rāvenga ‘ātuitui roro uira i roto ia Aotearoa, e kua tu-kauī tikai te aronga o te Moana-nui-o-Kiva, kare a ratou rāvenga ‘ātuitui roro uira, i te tuātau rā‘ui. Te tuatua nei ratou, no runga i te ma‘ata o te aronga o te Moana-nui-o-Kiva, tei kite i te ngatā i te ‘anga‘anga, te tauturu i te tāmou‘anga ‘āpi‘i a ta ratou tamariki, e te kite atu i te au ‘akakitekite‘anga e anoano‘ia ra, e te au turanga tauturu, i te tuātau rā‘ui.

E ngatā te ‘anga‘anga mei te kainga, i roto i te au ngutu‘are tangata ma‘ata (e kua neke atu tetai au kopu tangata kia no‘o taokotai, i te ‘akaravarava i te moni, i te peke‘anga ta ratou ‘anga‘anga). “Kua ataveka roro uira mai tetai aronga, mei roto mai i to ratou kaparāta kaka‘u, te ‘ope o te ro‘i, mei roto i te mōtoka - no te mea, kare i rava te ngā‘i no te ‘akatere‘anga — ‘anga‘anga – mei – te – kainga.”

Kua tuki katoa ia te au ‘oire tangata o te Moana-nui-o-Kiva e te au ‘akakitekite‘anga puāpinga-kore na roto i te ‘ātuitui karere ‘oire tangata. Inārā, kua ta‘anga‘anga te au ‘ākono‘anga pure i te ‘ātuitui roro uira (kua ‘akaāri atu te au māpū kia ratou i te ‘akateretere‘anga i te technology) e kua ‘akakitekite atu i te au karere no runga i te turanga o te toto‘a‘anga o te maki. Kua ‘arataki atu ratou i te tangata, ki te au ngā‘i vāito‘anga COVID-19, te au kaparāta kai, e te tauturu. Kua tā‘anga‘anga katoa te tangata i te Pukamata no te au ‘akakitekite‘anga ‘ōu.

‘Akaoti‘anga

Te ‘akaāri mai nei te kimikimi‘anga kite, i te pu‘apinga i te au rāvenga/mangamanga mātūtū i roto i te au kōpū tangata, ‘ākono‘anga pure, e te ‘oire tangata o te Moana-nui-o-Kiva. Te ‘ōronga nei teia, i te turanga no te kavamani, telecommunications e tetai atu au putuputu‘anga, i te tā‘anga‘anga i teia au rāvenga/mangamanga, i te turu e te ‘akamana i te aronga o te Moana-nui-o-Kiva, i te ‘akamātūtū i to ratou karape i roto i te au rāvenga ‘ātuitui roro uira.

Ea‘a te ka āru mai

Tāmānakonako‘ia te au ‘akakitekite‘anga a te ripōti, ka rave Te Tari Taiwhenua, i tetai au ‘uipa‘anga i roto i te mata‘iti 2021, i te komakoma‘anga atu ki te au stakeholders pu‘apinga rava atu, e te au putuputu‘anga kare i raro ake i te ‘akateretere‘anga a te kavamani. Ka ‘ōronga‘ia te ripōti ki te au Minita e te ‘akakite atu i te arataki‘anga a te Kavamani no runga i te ‘akakake‘anga i te ‘akaō‘anga ki roto i te au rāvenga ‘ātuitui roro uira.