Fakamā‘opo‘opo fakanounou ‘o e ngaahi ‘ilo ki he ngāue‘aki ‘a e ngaahi me‘angāue faka‘ilekitulonikí — Lipooti ki he kakai Pasifiki

“Tuku ā e toutou talanoa‘i e me‘a tatau, kamata ha ngāue — ‘oku ke hanga ‘o tuku kimautolu ki mui.” Ko e fakatātā eni ‘o e me‘a na‘e fanongo ki ai e Potungāue Fakalotofonua (Department of Internal Affairs) ‘i he ‘enau faka‘eke‘eke ha kakai Pasifiki tokolahi ‘i he 2020 ke fekumi ki he ngaahi me‘a ‘oku nau vakai ‘oku hoko ko e ‘ā vahevahe ki he ngāue ‘aki ‘o e ngaahi me‘angāue faka‘ilekitulonikí.

Ko e vīsone ‘a e pule‘anga ke ma‘u atu ‘e he tokotaha kotoa pē ‘a e ngaahi me‘a ‘oku nau fiema‘u ke nau kau atu ki aí, fevahevahe‘aki mo ia, pea ma‘u ‘a e ola lelei mei he māmani ‘o e ‘ilekitulonikí (digital world) — ‘atā ki he kau atu (fakahoko ki he ‘initanetí, malava ke totongi pea ‘atā ki ai), ngaahi pōto‘i ngāue, falala‘anga, mo faka‘ai‘ai.

Ko e tokolahi ‘o e kakai Pasifiki ‘oku laka hake ‘i he pēseti ‘e 8 ‘o e fakakātoa ‘o e tokolahi ‘o e kakai ‘o Nu‘u Silá ni, pea ‘oku lahi ‘aupito ‘a e tānaki atu ‘a e kakai Pasifiki ki hotau ‘ilo‘i‘anga fakafonuá mo hotau ‘ekonomiká, mo‘ui faka‘ulungaangá mo e mo‘ui ola lelei fakasōsiale (social wellbeing). Neongo eni, ko e toko 1 ‘i he toko 5‘o e kakai Pasifiki ‘i Nu‘u Silá ni ‘oku nau ‘i he vaha‘a ‘o e ta‘u motu‘a 16 mo e 65 ‘oku ‘ikai kenau ma‘u ‘a e ngaahi pōto‘i ‘ilo tefito ki hono ngāue‘aki ‘o e komipiutá[Footnote 1] — ‘oku liunga ua eni ‘i hono fakatatau ki he kakai ‘o e ngaahi matakali kehe.

‘Oku tuku mai ‘e he lipooti ki he ngāue ‘aki ‘o e me‘angāue Faka‘ilekitulonikí ‘a e ngaahi fakamatala ‘a kinautolu ‘oku nau ngāue‘aikí (user insights) — Lipooti ki he kakai Pasifiki ‘a e ngaahi ola mei ha fakatotolo fekau‘aki mo e a‘usia ‘a e kakai Pasifiki ‘i he māmani ‘o ‘ilekitulonikí. Na‘e faka‘eke‘eke ‘a e kakai ‘e toko fāngofulu mā fitu ‘i he ngaahi ta‘u motu‘a kehekehe mo e ngaahi matakali kehekehe, pea nofo ‘i he feitu‘u kehekehe. Na‘a nau vahevahe mai ‘enau ngaahi fakakaukau mo e taukei ‘i he ngāue ‘aki ‘o e me‘angāue faka‘ilekitulonikí pe ‘ikai kau atu ki ai (exclusion) ko e:

• kakai fakafo‘ituitui, kau taki, kau ngāue ‘ofa mo e kau ngāue
• kakai ‘oku nau fehokotaki mo e ngaahi siasi, ngaahi komiunitī, to‘utupu Pasifiki, kakai ‘oku LGBTTQI+ / MVPFAFF, ngaahi kulupu fakapule‘anga mo e sekitoa tekinolosiá.

Ngaahi olá

Na‘e faka‘ata lahi mai ‘e he fekumí ‘a e fakatupu‘anga mo e iku‘anga ‘o e ngāue ‘aki ‘o e ngaahi me‘a ngāue faka‘ilekitulonikí mo e ‘ikai kau atu ki aí ‘oku matalahi pea, ki ha tokotaha Pasifikí, ‘oku fakatefito eni ia ‘i honau tu‘unga fakafo‘ituituí, fakafāmilí mo e fakakomiunitií.

Ngaahi ola tefitó

• Ko e kau atu ‘a e kakai Pasifiki ki hono fokotu‘utu‘u ‘o e ako, ngaahi sēvesi, mo e ngaahi ngāue ke fakahokó ‘oku mātu‘aki mahu‘inga ke fakapapau‘i ‘oku fie kau mai ki ai mo poupou‘i ‘e he komiunitií — “‘Oku ‘ilo‘i lelei ange ‘e he Komiunitií ‘a e komiunitií.”
• Ko e totongi ‘o e ngaahi me‘angāue faka‘ilekitulonikí mo e fehokotaki ki he ‘initanetí ‘a e ‘ā vahevahe lahi tahá — “Ko e fili ke fakalahi hake ‘a e telefoni ‘aki ‘a e $20 pe ‘ai ha me‘akai efiafi ki he tēpile, ‘oku ‘ikai ko ha fili faingata‘a ia.”
• Ko e hokohoko atu ‘a hono ma‘u atu ‘o e ngaahi halanga faka‘ilekituloniki ke kei ma‘u ‘a e fehokotaki mo e ngaahi sēvesi ‘a e pule‘anga ‘oku mātu‘aki mahu‘inga ia — ‘oku lahi ange ‘a e ngaahi kulupu kuo lahi ‘aupito ‘enau ‘ave ‘enau ngaahi sēvesi ki he me‘angāue faka‘ilekituloniki ‘i he ‘initaneti (online), pea kaunga kovi ia ki he kakai ‘oku ‘ikai kenau ngāue‘aki ‘a e me‘angāue faka‘ilekituloniki ki hono ma‘u atu ‘o e ngaahi sēvesi, tokoni mo e ngaahi me‘a ‘oku ‘atā atu kiate kinautolu pea hoko ia ‘o to e lahi ange hono tuku tafa‘aki kinautolu.
• Ko e ako ki hono ngāue‘aki ‘o e me‘angāue faka‘ilekituloniki ‘oku fiema‘u, ke fakahoko ia ‘i he ngaahi founga ‘oku ako lelei ai ‘a e kakai Pasifiki — mei he kakai Pasifiki kehe, ‘i he ‘enau ‘uluaki lea fakafonua mo e fakatātā ke nau lava ‘o sio hangatonu ki ai. ‘E tokoni eni ki he kakai Pasifikí ke nau ma‘u atu ‘a e ngaahi sēvesí, kumi ha ngāue ‘oku tu‘uma‘u mo hokohoko lelei, fakalakalaka ‘enau (ngaahi) pisinisí pea malu ‘i he taimi ‘oku nau ‘i he ‘onilainí aí.
• ‘Oku fiema‘u ke tokolahi ange ‘a e kakai Pasifiki ‘oku nau ngāue ‘i he tafa‘aki ‘o e tekinolosiá, pea ‘e hoko ai ‘o lahi ange ‘a e ngaahi sēvesi kehekehe ke nau ala fakakakato ‘aki ‘a e ngaahi fiema‘u fakatekinolosia ‘a e kakai Pasifikí — neongo ‘oku fakataha‘i ‘a e tokolahi ‘o e kakai Mauli mo e kakai Pasifiki ki he pēseti ‘e 25 ‘o e tokolahi fakakātoá, ko e pēseti pē ‘e 2 ‘oku ngāue ‘i he tafa‘aki fakatekinolosiá.[Footnote 2]

Ko e me‘a na‘e talamai ‘e he kakai kiate kimautolu

‘Atā ke kau atú

Ko e ‘atā ki he ngaahi me‘angāue faka‘ilekitulonikí mo e tekinolosiá ‘i he taimi ‘o e kei talavoú ‘oku malava ai ke fakahoko ha faikehekehe ki he ako, ngaahi manako mo e halanga fakangāue ‘a e tokotaha koiá.

Tānaki atu ki he totongi, ko e kakai ‘e ni‘ihi ‘oku ‘ikai ke nau fu‘u mahino‘i ‘a e founga ke nau hoko ‘aki ‘a e ‘initānetí ki ‘api. ‘Oku to e faingata‘a foki ‘a hono ‘ilo‘i mo e malava ke ma‘u atu ‘a e uifai (wifi) ‘oku ta‘etotongi ki he kakai fakatokolahí. ‘E malava ‘e he ngaahi siasí mo e ngaahi kulupu fakakomiunitií ke fakasi‘isi‘i ‘a e ngaahi pole faingata‘a ko ení kā ‘e ‘ikai tenau lava ‘o to‘o kātoa ‘a e ngaahi faingata‘á.

‘Oku to e fiema‘u foki ‘e he kakai Pasifikí ‘a e ngaahi fakamatala ‘oku hoa mo maheni ki ai ‘a e komiunitií mo e ngaahi sēvei mei he pule‘angá, lōua ‘i he lea faka-Pilitānia mo e ngaahi lea Pasifikí.

Ngaahi pōto‘i ngāué

‘Oku faingata‘a‘ia ‘aupito ‘a e kakai Pasifiki ‘oku nau matu‘otu‘á ke muimui‘i ‘a e ngaahi me‘a ‘oku fihi ‘i he tekinolosiá. ‘Oku kau ki heni ‘a e hono mahino‘i ‘o e faikehekehe ‘o e ngāue‘aki ‘o ha fehokotaki ‘i he uaifai ‘i he ‘initaneti mo e ngaahi fakamatala (data) ‘i he telefoni to‘oto‘ó, pe ko e lava ke ke telefoni ki he laini telefoni ‘i ‘apí mei ha telefoni to‘oto‘o. ‘Oku to e faingata‘a ange ki he kakai matu‘otu‘á ‘a e lava kenau mahino‘i ‘a e ngaahi lelei ‘e ala ma‘u mei he ngāue ‘oku fakatefito ‘i he ‘initaneti, ki he fekau atu ta‘etotongi (free messaging) mo e ngaahi app telefoni mo e faikehekehe ‘i he ngaahi ‘akauni ‘i he telefoni to‘oto‘o kuo ‘osi ‘ai hano totongi ki he fetā‘aki mo e texts. Ko e feliuliu‘aki ‘o e ngaahi fakafehokotaki‘anga (interfaces) mo e ngaahi founga ‘o e fakahoko (applications) mo e ngaahi sēvesi, fakataha mo e kehekehe ‘o e ngaahi me‘angāue faka‘ilekituloniki mo e ngaahi kautaha na‘a nau fa‘u (brands), ‘oku nau to e fakatupu ‘a e puputu‘u ‘a e kakai matu‘otu‘a ange — “… kā ‘oku nau fie fetokoni‘aki ‘aupito.”

Ko e ako ‘oku tataki ‘e he komiuitií ma‘á e ngaahi ta‘u motu‘a kotoa pe na‘e pehé ‘oku mahu‘inga ‘aupito pea tonu ke fakataumu‘a ki he ngaahi fāmilí, pea taki ‘e he ngaahi siasí ke lava ‘o fakalahi ‘a e falala, mo e ongo‘i lototo‘a ke kole ha tokoni, mo e ngaahi netiueka (networks) fetokoni‘aki. Na‘e talamai ‘e kinautolu na‘e faka‘eke‘eke, ko hono ngaue‘aki ‘o e founga ako‘i fakahangatonú (in-person), letió mo e vitió ‘oku ngāue lelei taha ki he kakai Pasifikí. Na‘e mahino mai ko e ako fekau‘aki mo e tauhi ‘o e malú ‘i he ngāue‘aki ‘o e me‘angāue faka‘ilekituloniki ke fakafepaki‘i ‘aki ‘a e ngaahi kaiha‘a (scams) ‘i he ‘initaneti ‘oku fu‘u mahu‘inga ‘aupito. “‘Okú ou ongo‘i tailiili kapau ‘e ‘i ai ha telefonii ‘eku fa‘eé pea kapau ‘e telefoni mai ha tokotaha pea nau talamai ko ‘enau telefoni mai mei he IRD pe kau polisí, ‘e tui ia ki ai.”

‘Oku fiema‘u ke to e lahi ange ‘a e ‘atā atu ki he ako fekau‘aki mo e ngaahi ‘ilo mo e poto ‘i he ngāue‘aki e me‘angāue faka‘ilekituloniki. “Ko e kakai Pasifiki ‘oku mā‘ulalo taha ‘enau tohi kole mai ki he ngaahi pa‘anga tokoní mo e ngaahi pa‘anga foakí. Ko hono ‘uhingá he ko e kotoa ‘o e ngaahi foomu ke fakafonú mo e ngaahi makatu‘ungá ‘oku ‘ikai ke nau ongo‘i ‘oku hōhoa tatau ia mo e ngaahi me‘a te nau ala fakahokó.”

‘Oku to e fiema‘u foki ‘e he kakai Pasifiki ‘a e fakalakalaka ‘i he ngaahi ‘ilo ki he me‘angāue faka‘ilekituloniki ‘i honau ngaahi komiunitī pisinisi koe‘uhi ke mahino‘i ‘e he ngaahi pisinisi ‘a e ngaahi ola lelei ‘e ala lava ke ma‘u mei he ngāue‘aki ‘o e ngaahi me‘angāue faka‘ilekituloniki, ngaahi fungavaka (platforms) mo e malu ‘o e fakamatala / fakamatala fakafo‘ituitui (data). “Kapau he ‘ikai te ke lava ‘o fakahoko pe fakatau atu ho‘o ngaahi sēvesi pe tu‘uaki atu koe ‘i he ngaahi me‘angāue faka‘ilekitulonikí, ‘e fu‘u kaunga kovi lahi eni kiate koe.”

Falala‘anga

Na‘e talamai ‘e he ni‘ihi na‘e faka‘eke‘eké ‘oku fu‘u tu‘unga mā‘ulalo ‘enau falala ki he mamani ‘o e ‘onilainí (kau ai mo e ngāue‘aki ‘a e uaifai ‘oku ‘atā ki he kakai fakatokolahi), mo ‘enau ilifia ‘i hono ngāue‘aki ‘o e tekinolosia ‘i ha founga ‘oku 'malu' pea tauhi foki ke mātu‘aki malu‘i honau fakamatala fakaetaautaha/fakafo‘ituitui. Na‘a nau talamai ‘oku faka‘apa‘apa‘i ‘a e kakai Pasifiki ‘oku matu‘otu‘a angé, ko ia ai ‘oku mahu‘inga ke nau mahino‘i ‘a e ngaahi ola lele ‘e ala lava ke ma‘u mei he māmani ‘o e ‘ilekitulonikí. Ko e kakai Pasifiki ‘oku matu‘otu‘a angé ‘oku lahilahi ange ‘e nau falalá ‘o kapau te nau fanongo ki he fakamatala ‘i he ‘enau lea fakafonuá pea ako mei he kau memipa ‘o e fāmili ‘oku nau kei iiki angé. “Ko e komiunitī Pasifiki ‘oku … nofo ‘i he tukufakaholó …, ko ia te nau … fakafisinga‘i ha ngaahi me‘a kapau … ‘e ‘ikai te nau falala ki ai — pea te nau kei tōmui ai pē.”

Na‘e talamai ‘e he ni‘ihi na‘e faka‘eke‘eké ko e kakai Pasifiki ‘oku nau fakakaukau 'oku ‘fu‘u lahi e toutou talanoa' (over-engages) ‘a e pule‘anga mo e ngaahi komiunitī Pasifiki ke tānaki e fakamatala kā ‘oku si‘isi‘i ‘a e ngaahi me‘a ‘oku fakahoko maí. Ne nau talamai ko e fefalala‘akí ‘oku fiema‘u ia ke to e langalanga hake ke lava ‘a e kakai Pasifiki matu‘otu‘a ke nau ongo‘i lototo‘a (confidence) ‘i he ngaahi ngāue ‘a e pule‘anga mo e fekau‘aki ‘i he ngaahi ngāue ki he me‘angāue faka‘ilekitulonikí. “Kuo ongo‘i ‘e he kakai Pasifiki kuo nau mei ‘mate honau toutou savea‘i‘ mo e ‘ikai pē ha me‘a ‘e fakahoko … ‘Ai ke tau laka atu mei he ‘Ai ke tau fakalahi ‘a e ‘ilo ki aí ki he 'Ko e hā ‘a e me‘a ‘e hoko atú'?.” “‘Oku te sio ki he pule‘angá ‘i he ngaahi … peesi Facebook … [feinga] ke fengāue‘aki mo e [kakai] … ka ‘oku si‘isi‘i ‘a e falala ki he pule‘angá.”

Na‘e hoha‘a ‘a kinautolu na‘e faka‘eke‘eké ‘o fekau‘aki mo e laulanu ‘i he ‘onilaini ‘o tāketi‘i ai ‘a e komiunitī Pasifiki. Na‘a nau ongo‘i ko e ngaahi fakafōtunga ‘o e laulanú, ngaahi kulupú mo e fehū‘aki ki hono ue‘i ‘o e tokolahí, ‘oku fakautuutu ‘i he ‘onilainí pea si‘isi‘i ‘a e ngaahi faitu‘utu‘uni pe ngaahi tautea ki ha me‘a ‘e hoko ai. “‘I he fesiofaki mata-ki he-mata, … ‘oku ‘ikai fiema‘u ‘e he kakaí ke nau hā atu ‘oku nau laulanu, kā ‘i he ‘onilainí ‘oku fiemalie ai ke nau fakae‘a atu honau lanu totonu.”

Lotolahi

Ko e fetu‘utaki mo e fāmili mo e komiumiti ‘okú ne faka‘ai‘ai ai ‘a e kakai Pasfiki ke nau ngāue‘aki ‘a e me‘angāue faka‘ilekitulonikí he ko e mo‘ui ‘a e Pasifikí ‘oku fakatefito ia ‘i he fāmilí. “‘Oku mahu‘inga ke ke lava ‘o fakamafola hangatonu (live-stream) ‘a e ngaahi me‘a ‘oku hokó hangē ko e ngaahi me‘a faka‘eikí mo hono talanoa‘i ‘o ha ngaahi faitu‘utu‘uni mahu‘inga ki he fāmilí, ke fakakau ki ai ‘a e tokotaha kotoa.”

Ko e mītia fakasōsiale ‘oku manakoa pea ngāue‘aki ‘e he to‘utupú mo e kakai lalahí ke ma‘u ai ‘a e ngaahi onogoongo Pasifikí, ke tauhi e fetu‘utaki mo e fāmilí, ngaahi kaungāme‘á, komiumtií mo e ‘ulungaanga fakafonuá, pea vave ai ‘a e fetu‘utaki mo hono fakatahataha‘i ‘o e kakai mo e ngaahi me‘a ‘oku fakahoko ‘i he komiunitií.

Na‘e talamai ‘e kinautolu na‘e faka‘eke‘eké ko e māmani ‘o e ‘ilekituloniki ‘okú ne faka‘asi mai ai ‘a e ngaahi ‘ulungaanga fakafonua Pasifiki ki he kakai Pasifiki mo e kakai Nu‘u Sila kehé pea ko e ngaahi fungavaka faka‘ilekituloniki ‘oku nau fakafehokotaki ‘a e ngaahi fonua ‘oku movetevete fakasiokālafi / kakai ‘oku nofo mavahevahe, pea lava ai ke nau ako ki he ngaahi ‘ulungaanga fakafonuá. Neongo iá, na‘a nau to e talamai foki ko e kakai Pasifiki matu‘otu‘á ‘oku nau fakakaukau ko e ngaahi ‘ulungaanga fakafonuá ‘oku taau ke ‘oatu ia ‘i he founga ‘o e talanoa ke fakafehokotaki ‘a e ngaahi to‘u tangatá, pea ‘oku faingata‘a ke fakamatala‘i ‘a e ‘uhinga ‘o e ‘ulungaanga fakafonua totonu ‘i ha founga ‘e ala lava ai ha ngāue fakalao, pe ko hano muimui‘i, ‘o kapau ko e kakano faka‘ulungaanga ‘oku ‘i he ‘onilaini kuo ‘osi fakangofua pe ngāue‘aki ta‘e ma‘u ha ngofua.

Uesia mei he mahaki fakalilifu COVID-19

Kimu‘a ‘i he COVID, na‘e pehē ko e tekinolosiá ko e me‘a ia na‘e ma‘u ‘e he kakai kehe. ‘I he taimí ní, ‘oku hoko ia ko e koloa ‘oku fu‘u fiema‘u ke kau ki ai hotau ngaahi komiunitií.

Na‘e talamai ‘e kinautolu na‘e faka‘eke‘eké ko e mahaki fakalilifu COVID-19 ‘okú ne faka‘atalahi mai ai ‘a e tu‘unga ‘o e vā mama‘o ‘i hono ma‘u ‘o e ‘ilekituloniki ‘i Nu‘u Silá ni, pea ko e ngaahi fakataputapuí na‘e kaunga kovi ia ki he kakai Pasifiki ‘oku ‘ikai ke nau ngāue‘aki ‘a e me‘angāue faka‘ilekitulonikí. Na‘a nau talamai ko e konga ‘o e kakai Pasifiki na‘a nau fu‘u faingata‘a‘ia ‘aupito ‘i he feinga ke nau ngāue, tokoni ki he ako ‘enau fānau, mo ma‘u atu ‘a e ngaahi fakamatala mo e ngaahi sēvesí na‘e fu‘u mātu‘aki tokolahi ‘i he lolotonga ‘o e taimi fakataputapuí.

Ko e ngāue mei ‘apí na‘e faingata‘a ‘i he ngaahi ‘api ‘oku tokolahí (pea na‘e ‘i ai ‘a e ngaahi fāmili na‘a nau hiki ‘o nofo fakataha ke nau lava ‘o fakahaofi ha pa‘anga ‘i he hili ‘a e mole ‘enau ngāue). “Na‘e ‘i ai ‘a e kakai na‘a nau Zoom mai pē mei mu‘a ‘i he ‘enau kōpate valá, ‘i honau funga mui‘i mohengá, ‘i he loto kaá — koe‘uhi na‘e ‘ikai lava ke ‘i ai ha feitu‘u ke fokotu‘u ke lava ke ngāue mei ai ‘a e taha kotoa pē mei honau ‘apí.”

Na‘e to e tō ngofua foki e ngaahi komiunitī Pasifiki ki he ngaahi fakamatala loi ne ‘omai ‘i he mītia fakasōsiale. Neongo iá, na‘e ‘alu ‘a e ngaahi siasi ki he ‘onilaini (na‘e tokoni ‘a e to‘utupu ke fakahinohino ‘a hono fokotu‘utu‘u ‘o e tekinolosia) pea na‘e vahevahe atu ai ‘a e ngaahi fakamatala fekau‘aki mo e tu‘unga ‘oku ‘i ai ‘a e mahaki fakalilifú. Na‘a nau fale‘i ‘a e kakaí ki he feitu‘u ke nau ‘alu ki ai ke fakahoko hanau sivi COVID-19, ngaahi ma‘u‘anga me‘atokoni (food banks), mo e tokoni. Na‘e to e ngāue‘aki foki e Facebook ke ma‘u atu ‘a e fakamatala fakamuimui tahá.

‘Aofangatuku

Na‘e fakahā mai ‘e he fakatotolo ‘a e mahu‘inga ‘o e ngaahi fekau‘aki ‘oku mālohi mo fepoupou‘aki ‘o hange ko ia ‘oku ‘i he fāmilí, siasí mo e komiunitií. ‘Oku ‘omai heni ‘a e faingamālie ki he pule‘angá, ngaahi kautaka fetu‘utakí (telecommunications) mo e ngaahi kautaha kehé ke nau ngāue‘aki ‘a e ngaahi fakafehokotaki‘anga ko ení ke poupou mo fakaivia ‘a e kakai Pasifiki ke to e mālohi ange ‘enau poto ‘i hono ngāue ‘aki ‘o e ngaahi me‘angāue faka‘ilekitulonikí.

Ngaahi sitepu ‘e hoko atú

Ke fakakau ‘a e ngaahi me‘a na‘e ‘ilo‘i mei he lipooti ki he fakatotoló, ‘e ngāue‘aki ‘e he Potungāue Fakalotofonua ‘a e ngaahi fakataha fakasekitoa ‘i he 2021 pea fakakau ki ai mo e ngaahi hoa ngāue ‘oku tonu mo e ngaahi kulupu ‘oku ‘i tu‘a mei he pule‘angá. ‘E vahevahe atu foki mo e lipootí ki he kau Minisita pea fale‘i‘aki ‘a e founga ke fokotu‘utu‘u‘aki ‘e he Pule‘angá ‘a ‘ene ngāue fekau‘aki mo e ngaahi me‘angāue faka‘ilekitulonikí.