Fakatoetoega o te fakaaofiaga i fakatokaga mo tausiga o fakamatalaga ki te malamalama o te tino e fakaaogā — lipoti o tino Pasefika

“Fakagata te fakafokifoki o te sautalaga, kamata a faiga — ko tiakina ne koutou a matou.” Tena te tala fakatusa ne lagonagina ne te Matagaluega i Mea Tupu Iloto i te Atufenua (Department of Internal Affairs) i te fakasautalaga o tino tokouke o te Pasefika i te 2020 ke iloa me nea fakalavelave i te fakaaofiaga i fakatokaga mo tausiga o fakamatalaga.

Te kiloga mao a te mālō ko tino katoa ke isi ne mea kola e manakogina ne latou o kau atu ki ei, fai tusaga ki ei, kae aogā foki kia latou a te lalolagi i fakatokaga mo tausiga o fakamatalaga (digital world) — te mafai o fakaaogā (faka‘sokoga, ke togimāmā kae mauagofie), atamai, o talitonu, kae fakamalosiga.

I te silia atu i te 8 pasene o Niu Sila katoa, a tino o te Pasefika e lasi te fai tusaga o latou ki te iloga o te atufenua pena foki mo te ola manuia o tatou i te maumea, tū mo aganū mo mafutaga o tino katoa. E ui ei, 1 iloto ite 5 tino o te Pasefika i Niu Sila mai te 16 ki te 65 tausaga e seai ne olotou atamai masani i mea tau komipiuta[Footnote 1] — te mea nei e fakalua taimi fakapau ki nisi tino mai fenua fakatea.

Te fakaaofiaga i fakatokaga mo tausiga o fakamatalaga (digital) ki te malamalama o te tino fakaaogā — lipoti o tino Pasefika e fakatoka a ikuga ne maua mai sukesukega i fakamatalaga a tino (qualitative research) ki mea ko iloa ne tino o te Pasefika ki te lalolagi i fakatokaga mo tausiga o fakamatalaga (digital world) Fasefulu-fitu tino i tausaga mo fenua ‘kesekese, kae i kogā koga ‘kesekese, ne fakasautalagina. Latou ne fai tusaga i olotou manatu mo mea iloa i te aofiaga mo te se aofiaga i fakatokaga mo tausiga o fakamatalaga (digital inclusion and exclusion) pela mo:

• tino takitokotasi, tino pulepule, tino fakavolenitia mo tino galue
• tino e faka‘soko ki lotu, komiuniti, talavou o te Pasefika, LGBTTQI+ / MVPFAFF tino, fakapotopotoga o te mālō mo matagaluega i vaega o tekinoloti (technology).

Ikuga

Ne faka‘mafa ne te sukesukega me i mafuaga mo ikuga o te aofiaga mo te se aofiaga i fakatokaga mo tausiga o fakamatalaga e uke a manatu ‘kesekese kae, mo tino o te Pasefika, e fano loa ki tulaga o se tino tokotasi, kāiga mo tulaga o komiuniti.

Ikuga tāua

• Ko tusaga o tino Pasefika ki te ‘lomiga o mea fakaakoga, sevesi mo fuafuaga i faifaiga e tāua ke fakamaoni ei te ‘kau atu mo te ‘lago malosi o te kominiuti — “Te Kominiuti eiloa ‘lei ne ia a te kominiuti (community knows community best).”
• Te ‘togiga o mesini mo te faka‘sokoga se fakalavelave tāua — “Te filifiliga me fakaaogā te $20 ki te telefoni io me ke isi ne meakai mo te afiafi se koia se filifiliga faigata.”
• Tausiga o alaga auala kola e ‘se fakaaogā i fakatokaga mo tausiga o fakamatalaga (non-digital channels) o mafai o kau atu ki sevesi o te mālō e tāua — lasiga o sevesi o fakapotopotoga ko fakaoko i te initaneti, te fakalavelave ko se aofia a tino ke fakaaogā i fakatokaga mo tausiga o fakamatalaga ka faigata mo latou o fakaaogā a sevesi, fesoasoani mo saolotoga o latou tela la ko fakalasi atu te se amanaiagina a latou.
• Atamai mo akoakoga i fakatokaga mo tausiga o fakamatalaga (digital skills training) e manakogina ki, o fakaoko te fekau tāua i auala e fiafia o tauloto a tino o te Pasefika — mai nisi tino o te Pasefika, i te ‘gana muamua e fakaaogā ne latou mo fakaaogāga o ‘lomiga o ata i alaga auala i fakapulaga o fakamatalaga (visual media). Te mea nei ka fesoasoani ki tino o te Pasefika ke mafai o fakaaogā a sevesi, sala galuega tumau, atiake o lotou pisinisi mo te puipuiga ki faka‘sokoga ki te initaneti.
• E manakomia ke tokouke a tino o te Pasefika i matagaluega i mea tau tekinoloti, tela ka iku atu ki te uke o matagaluega ‘kesekese kola ka fetaui ‘lei ki manakoga o tino Pasefika i fakatokaga mo tausiga o fakamatalaga — e ui loa a tino Maoli mo tino o te Pasefika e aofia i te 25 pasene o tino katoa, e 2 pasene fua e galue i mea tau tekinoloti.[Footnote 2]

Pati a tino ne fakaasi mai kia matou

Mafai o fakaaogā

Te mafai o fakaaogā a mesini mo tekinoloti manafai koi foliki e lasi te ‘kese ki akoakōga o te tino, mea e fiafia ki ei mo palaniga mo matagaluega ‘kesekese.

I tafa o te ‘togi, nisi tino e se mautinoa tonu me faka‘soko pefea ki te initaneti i te fale. Ko te iloa mo te mafai o fakaaogā a te uaelesi i fesokotakiga o tekinoloti tela se ‘togi ki so se tino (free public wifi) e mafai foki o faigata. A fakapotopotoga o lotu mo te komiuniti e mafai o fakafaigofie kae se ave keatea a fakalavelave konei.

A tino o te Pasefika e manakogina foki ki fakamatalaga faigofie pena foki mo sevesi mai te mālō, fakatasi i te ‘gana faigofie faka Peletania mo ‘gana o te Pasefika.

Atamai

Tino ma‘tua o te Pasefika e tigaina ite taumafai o tautali ki faigataga o tekinoloti. E aofia i ei ke malamalama me sea te ‘kese o te ualesi i fesokotakiga o tekinoloti o faka‘soko ki te initaneti (wifi internet connection) mo te faka‘sokoga o te telefoni tau ave ki te initaneti (mobile phone data), io me mafai ne koe o telefoni ki te telefoni i te fale (landline) mai te telefoni tau ave. Tai faigata atu mo tino ma‘tua o malamalama ki te aogā o faifaiga o te fakaaogāga o te initaneti, meseti se ‘togi mo polokalame o telefoni (calling apps) i lō te akauni o te telefoni tau ave (mobile phone accounts) kola e fai palani o ‘togi ki mua (pre-paid plans) o te telefoni mo meseti. Te lasi o mafulifuliga o polokalame i faka‘sokoga o fakatokaga (interfaces of application) mo sevesi, mo nisi vaega o igoa fakapitoa o mesini ‘kesekese, e kamata i ei o numi a tino ma‘tua — “kae ko latou e fiafia o fakatau fesoasoani ki te sua tino.”

Akoakōga e takitakigina ne te komiuniti mō tausaga i potukau katoa ne mafaufaugina me e tāua kae ke aofia a loto o kāiga (family-oriented) kae takitaki foki ne lotu (church-led) ko te mea ke fakatalitonugina, ke fakatuagagina o sala ki se fesoasoani, ke fai fesokotakiga kola e ‘lago malosi kae tumau loa. Tino ne fakasautalagina ne fakaasi aka me ite fakafesagai ki mata, sokoga i letio mo sokoga i vitiō e galue ‘lei mo fai akoakoakoga mo tino o te Pasefika. Akoakōga e uiga ki puipuiga o fakatokaga mo tausiga o fakamatalaga ke taumafai o ‘kalo mai mea faka‘loiloi (scams) e mafaufaugina foki me tāua. “Au e manavase i toku mātua ma isi se na telefoni kae vili atu se tino ki ei kae fai pela ia latou ne tino o te Matagaluega i Fakasoaga o Tupe ‘Kati mo Peofuga (IRD) io me ko pulisimani, a ia e talitonu loa kiei.”

Te faka‘leiga ke mafai o maua a tupe fesoasoani ki akoakōga i atamai o fakatokaga mo tausiga o fakamatalaga (digital skills training) o fuafuaga e manakogina ki. “Tino o te Pasefika ko latou e foliki te fuainumela o faka‘tagi ki tupe fesoasoani mo tupe ‘talia. Te mea nei e pogai mai te fakafonu soko o pepa mo fakanofonofoga kae e se lagona ne latou te amanaia o latou.”

A tino foki o te Pasefika e manakomia atiakega o atamai i fakatokaga mo tausiga o fakamatalaga (digital skills development) i olotou komiuniti fai pisinisi ko te mea a pisinisi e malamalama ki te tāua o fakaaogāga o mea aogā i fakatokaga mo tausiga o fakamatalaga (digital tools), tulaga mo fakamatalaga/puipuiga o fakamatalaga. “Kafai e se mafai ne koe o ‘kau atu kae ‘togi tau sevesi ki tua io me fakasalalau ou fakatokaga mo tausiga o fakamatalaga (promote yourself digitally), koe ko pokotia malosi ki loa.”

Talitonu

E isi ne tino kola ne fakasautalagina kae ne fakaasi mai e foliki te talitonu o latou ki te lalolagi i faka‘sokoga ki te initaneti (aofia i ei te fakaaogāga o te ualesi i fesokotakiga o tekinoloti se ‘togi), mo te manavase o fakaaogā a tekinoloti i se auala tela e mautinoa tonu me ka puipuigina olotou fakamatalaga totino. A lotou pati me i tino ma‘tua o te Pasefika e lasi te malosi o latou, tela la e tāua latou o malamalama ki te aogā o te lalolagi i fakatokaga mo tausiga o fakamatalaga (digital world). Tino ma‘tua o te Pasefika e talitonu atu ma lagona ne latou a fakamatalaga i te ‘gana a latou kae tauloto foki mai tamaliki foliki i loto i lotou kāiga. “Te komiuniti a te Pasefika e ...taofi loa ki olotou tū mo aganū ... tela la latou ... e ‘teke a mea manafai latou ... e se talitonu ki ei ... tena la ko tiaki ei latou.”

A tino kola ne fakasautalagina olotou pati me nisi tino o te Pasefika e mafaufau pela i te mālō ko tō uke a faifaiga ke 'aofia i ei' a komiuniti o te Pasefika ke mafai o maua a fakamatalaga a latou kae foliki ki a mea e faka‘foki atu kia latou. Olotou pati foki me manakogina ke faka‘lei aka ke talitonu malosi a tino ma‘tua o te Pasefika ke fakatuaga ki fuafuaga a te mālō i te faka‘aofiaga i fakatokaga mo tausiga o fakamatalaga. “A tino o te Pasefika ko ‘fia ma fia o sukesukega‘ne fai kae seai lele loa ne mea ne tupu ... Tou gasue atu mai te 'Faka‘lasi aka te māinaga' ki te 'Sea foki io na ‘tafa'?” “E matea ne koe a te mālō mo ... itulau o te Facebook ... [taumafaiga] o faka‘aofia [tino] ... kae ko se fia talitonu ki te mālō.”

Tino ne fakasautalagina e manavase foki ki te faka‘iloga tino i faka‘sokoga ki te initaneti kola e aofaga ki komiuniti o te Pasefika. Latou e loto lagona me i uiga faka‘iloga tino , potukau mo gasuesuega e ola malosi i faka‘sokoga ki te initaneti kae se lasi foki a fakatonuga io me ne ikuga ki ei. “Faka‘fesagai ki mata, ... a tino se manako ke fai ia latou e faka‘iloga tino, kae i faka‘sokoga ki te initaneti a latou e fiafia atu o fai olotou uiga tonu.”

Faka‘malosiga

Faka‘sokoga mo kāiga fakatasi mo te komiuniti e lasi te faka‘malosiga ki tino o te Pasefika ke fakaaogā a tekinoloti i fakatokaga mo tausiga o fakamatalaga ona i te olaga o te Pasefika a te kāiga e autū tonu loa i te galoto. “E tāua ke puke faka‘vitiō (live-stream) a faiga mea pela mo mate pena foki mo te faipati ki ikuga tāua a se kāiga, ko te mea ke aofia katoa a tino i ei.”

Faka‘salalauga o tala mo televise e lauiloa kae fakaaogāgina ne talavou mo tino ma‘tua o faitau ki ‘tala o te Pasefika, ke fesokotaki mo kāiga, taugasoa, komiuniti pena foki mo tū mo aganū, kae ke vave foki o faka‘soko kae faka‘maopoopo a tino faka‘tasi mo faigamea o te komiuniti.

A tino ne fakasautalagina ne faipati mai foki me i te lalolagi i fakatokaga mo tausiga o fakamatalaga ko faka‘asi a tū mo aganū o te Pasefika ki tino o te Pasefika mo nisi tino Niu Sila kae te tulaga i fakatokaga mo tausiga o fakamatalaga (digital platform) ko faka‘soko a koga salalau valevale/tino nofo loa ia latou, ko mafai ei o tauloto ki tū mo aganū. E ui ei, ne faipati mai foki me ite lasiga o tino ma‘tua o te Pasefika e manatu ake me i tū mo aganū e ‘tau o fai gutu ke faka‘soko a tupulaga, kae faigata foki o faka‘matala faka‘lei a te fakaaogā ‘se ne nisi tino a mea tāua i tū mo aganū (cultural appropriation) ki auala ke mafai o ave ki te fono (legal action), io me ‘tautali ki ei, manafai a mea tāua i tū mo aganū i faka‘sokoga o te initaneti ne fakaaogā kae se fanoi.

Pokotiaga mai te masaki ‘pisi ko te COVID-19

Mai mua o te COVID, tekinoloti ne mafaufaugina pela me se mea loa a nisi tino. Nei, ko mafaufaugina me ko tāua ki te kominuiti, foki.

A tino ne fakasautalagina ne faipati mai i te salalauga valevale a te COVID -19 ne lasi te ‘vaega i fakatokaga mo tausiga o fakamatalaga (digital divide) i Niu Sila, kae ko taofiga o gasuesuega o te atufenua (lockdown) e pokotia malosi ki tino o te Pasefika kola e se aofia i fakatokaga mo tausiga o fakamatalaga (digitally excluded). Ne faipati mai i te vaega o tino o te Pasefika ne tigaina o taumafai ke galue, fesoasoani ki olotou tamaliki i olotou mea akoga, kae ne taumafai o fakaaogā a fakamatalaga tāua mo sevesi ne lasi ki i te taimi i taofiga o gasuesuega o te atufenua.

Galuega mai fale e faigata i kaufale lasi (kae nisi kāiga ko nofo faka‘tasi ke fakatupu olotou tupe ona latou ko se faka‘galue ). “A tino e fakaaogā te sautalaga i vitiō i te initaneti (zooming) i mua i sefe gatu o latou, te gatāga o te moega, i motokā — ona la me seai ne avanoaga mo tino i fakatokaga ke mafai o galue mai te fale.”

Komiuniti o te Pasefika e seai ne puipuiga o latou ki ‘tala se tonu iluga i fakasalalauga o tala mo televise. E ui i ei, a lotu ko faka‘soko ki te initaneti (tupulaga foliki ko fakaasi kia latou me fakatoka pefea a mea tau tekinoloti) kae ko fai fakatasi foki a fekau tāua e uiga ki tulaga o te salalauga valevale o te masaki. Ne fautua atu ki tino a koga ke olo o fai olotou sukesukega i te COVID-19, pagike i meakai (food bank), mo fesoasoani. A tino foki e fakaaogā te Facebook o faitau ki faka‘fouga o fakamatalaga.

Faka‘otiga

Te sukesukega ne fakaasi mai foki te tāua o faka‘malosiga, mo te ‘lago malosi o fesokotakiga i kāiga o te Pasefika, lotu mo te komiuniti. Te mea nei ka fakatoka avanoaga mo te mālō mo nisi fakapotopotoga o fakaaogā a fesokotakiga konei o ‘lago malosi kae fakamalosi tino o te Pasefika ke fakamalosigina olotou atamai ki fakatokaga mo tausiga o fakamatalaga.

Sitepu fano ki mua

Ke mafaufau ki ikuga o te lipoti, te Matagaluega i Mea Tupu Iloto i te Atufenua ka fakaaogā a vaega o fonotaga i te 2021 o fakaaofia a tino fai fakavae tāua mo fakapotopotoga kola se kau mai lalo i te mālō. Te lipoti foki ka ave fakatasi ki Minisitā kae fakailoa atu foki ki fautuaga i te fakagaluegaga a te Mālō ke faka‘lasi a te fakaaofiaga i fakatokaga mo tausiga o fakamatalaga.