Talahauaga Ku, ke he fakaaoga e Tititolo (Digital) — Hokotaki he tau Tagata Pasifika

“Ua liu foki ke talahau e tau fakatutalaaga, kamata ke fakagahua-kua toka tuai e koe a mautolu ki tua.” Ko e fakatai a ia ke he logonaaga he Faahi Gahua Internal Affairs ke he magaaho ne fakatutala ai mo e tau tagata Pasifika ke iloa ha lautolu a tau talahauaga ke he lalafiaga he Tititolo (digital inclusion).

Ko e kitiaga he Fakatufono, ke moua he tau tagata oti, e tau mena kua lata, ke matutaki atu, lafilafi atu mo e tau monuina ka moua mai hakoe lalolagi he Tititolo (digital world) — tau puhala (tau matutakiaga, mukamuka mo e hagahaga mitaki) tau makaka, tali-tonu mo e tau fakaohoohoaga.

Ko e molea e 8 pasene he puke tagata Niu Silani mo e tau tagata Pasifika ne lafilafia atu ke he ha tautolu a tau totouaga, tau Tupe, tau aga-motu mo e tau momoui olaola. Ka e pete ia, 1 mai he 5 e tagata Pasifika i Niu Silani ne 16 e tautau ke he 65, nakai haha iai e lotomatala komopiuta (computer skills)[Footnote 1] — fakalahi 2 a lautolu ne nakai totou ko e tau tagata Pasifika.

Iloaaga ha lautolu e tau tagata ne fakaaoga e Tititolo — hokotaki he tau tagata Pasifika kua fakakite ai e tau kumikumiaga mahuiga ke he tau lotomatala he tau tagata Pasifika ke he fakaaogaaga he Lalolagi Tititolo. Fagofulu-ma-fitu he tau tagata he tau motu kehekehe mo e tautau kehekehe mo e tau nonofoaga kehekehe ne kua fakatutala (interview) tali huhu ki ai Kua tufatufa ha lautolu a tau manatu mo e tau lotomatala hagaao ke he lalafiaga tititolo mo e nakai lalafi atu ki ai:

• lautolu takitokotaha, tau takitaki, tau tagata gahua fakaalofa/noa (volunteers) mo lautolu ne gahua totogi
• tau tagata ne matutaki ke he tau Tapu/Lotu, tau matakau maaga, tau Fuata pasifika, LGBTTQI+/MVPFAFF tau tagata, tau matakau Fakatufono mo e tau faahi tekenoloti (technology sector).

Tau Mouaaga

Kua, kitia ke he tau kumikumiaga e tau lekua kua moua mai he lafilafiaga tititolo mo e nakai lalafi kua loga e tau talahauaga kehekehe ma e tagata Pasifika, fakatatai ke he tau nonofoaga he tau tagata taki tokotaha, tau magafaoa mo e tau maaga.

Tau Mouaaga Mahuiga

• Ko e tau talahauaga he tau tagata Pasifika ke he tau talagaaga he tau fakaakoaga, tau puhala lagomatai mo e tau iloilo kua mahuiga lahi ke maeke he tau maaga ke fakatautau atu ki ai ke lagomatai — “iloa lahi ni he maaga e maaga.”
• Ko e tau totogi he tau koloa mo e tau matutakiaga ko e taha lekua a ia — “ko e fifili ke top-up e telefoni, po ke fakamole e $20 ke he kai afiafi, nakai uka e fifiliaga ia.”
• Ke fakatumau e tau puhala tititolo ke he tau gahua fakatufono kua mahuiga lahi-ko e tau matakau kua holo ki mua e fakaaogaaga he tau gahua onalaini, ka fakalolelole e tititolo to uka he tau tagata ke puhala atu ke he tau lagomatai mo e falu a mena kua tonuhia ki ai, ko e mena ia, to holo ki mua ni e tau matematekelea.
• Ko e fakakoaga lotomatala tititolo kua lata, ke fakahoko atu e tau puhala fakaako ke he tau tagata Pasifika ne kua manako ke fakaako-mai he falu tagata Pasifika ke he ha lautolu a tau vagahau mo e tau ata kifaga To lagomatai he tau puhala nai e tau tagata Pasifika ke fakatumau e tau gahua, fakalaulahi e tau Pisinisi mo e haohao mitaki ke fakaaoga onalaini.
• Manako ke tokologa e tagata Pasifika ke gahua ke he tau gahua tekenoloti (technology careers) ke moua mai ai e tau lagomatai ke fakamukamukaaki e tau manako he tau tagata Pasifika ke faklaaoga e tititolo — pete ni kua 25 e pasene he puke tagata Maori mo e Pasifika kua haha iai, 2 ni e pasene ne gahua ke he tau gahua tekenoloti.[Footnote 2]

Tau talahauaga he tau tagata ki a mautolu

Tau mouaaga

Ke moua e tau puhala tekenoloti ke he magahala fuata, maeke ke hiki e tau fakaakoaga he tagata mo e tau manako ke he tau puhala gahua.

Ke lafi ki luga ke he tau totogi, falu tagata kua fakauaua po ke moua fefe e tau initanete ke he tau kaina ha lautolu Ke iloa po ke maeke ke moua e fakaaogaaga auloa he uafae (wifi) ko e taha ukaaga a ia. Maeke he tau Fale Tapu mo e tau matakau maaga ke fakamukamuka e tau mena nai ka e nakai pehe kua fakaoti e tau lekua ia.

Manako e tau tagata Pasifika ke moua e tau fakailoaaga mukamuka mo e tau lagomatai fakatufono ke he tau vagahau Palagi mo e tau vagahau Pasifika kua mukamuka mo e maama ke iloa.

Tau makaka

Ko e tau tagata Pasifika kua momotua, kua uka lahi, ke lali ke mumuitua ke he tau tau puhala uka mo e vihu he tekenoloti (complexity of technology). Kua lauia ai e tau maamaaga he kehekehe he fakaaogaaga uaefae initanete mo e telefoni mopile (mobile phone) po ke fakaaoga he telefoni tokamau he kaina (landline) mo telefoni mopile. Mua atu e uka ke he tau tagata momotua ke maama e tau mena mitaki ka moua he iinitanete fakaaoga noa ke hea mo e tohi e tau fekau fakatatai atu kaeke ke hea po ke text he telefoni mopile. Ko e tau hikihikiaga he tau gahua mo e kehekeheaga he tau koloa fakaaoga, kua fakalahi au-atu e uka ke he tau tagata momotua — “ka e fiafia lahi ni a lautolu ke felagomataiaki ke he falu.”

Ko e tau fakaakoaga kua takitaki he tau maaga ma e tau tagata oti, kua talahau ai kua mahuiga lahi ke lata ma e tau magafaoa mo e tau tapuakiaga ke fakamaloloaki mo e fakaohoohoaki ke o atu ke kumi lagomatai mo e fakatumau ke matutaki ke he tau matakau gahua lagomatai. Tau fakatutalaaga tagata ke he tagata, mata ke he mata, letio mo e tau vitio (video) kua mua-atu e tau puhala fakaako ia ke lata mo e tau tagata Pasifika. Mahuiga foki ke iloa e haohao mitaki he fakaaogaaga he tititolo ke taofiaki e tau mahani kaiha (scam) po ke fakaaoga pulenoa. “Tupetupe lahi au ka logona e matua fifine haaku ka tali e telefoni ti pehe ko e tagata mai he Faahi Gahua Tukuhau (IRD) po ke tau Leoleo, to talitonu ni ia kua, mooli.”

Kua lata ke moua falu a fakatupeaga ke he tau fakaakoaga makaka faka-tititolo. “Tokolalo lahi e tuaga he tau tagata Pasifika ke he mahani he ole tupe fakaaoga po ke tupe foaki. Kua pihia e mena nai hakua nakai mukamuka e tau puhala fakapuke he tau Tohi Ole mo e nakai lauia ke he tau mena kua manako ki ai a lautolu.”

Manako foki e tau tagata Pasifika ke fakagahua e tau makaka tititolo ke he tau Pisinisi maaga ke maama he tau Pisinisi e tau monuina ka moua mai ai hakoe fakaaogaaga he tau koloa tititolo tau puhala mo e falu a fakailoaaga/puipui. “Kaeke kua nakai maeke ia koe ke fakafua mo e fakatolomaki e tau gahua tititolo haau, to totua lahi a koe.”

Tali-Tonu

Falu a tagata fakatutala tali huhu (interviewees) kua nakai tali-tonu ke he lalolagi onalaini, lauia ai foki e fakaaogaaga he he uaefae auloa mo e matakutaku ke he hahohao mitaki he fakaaoga he tau tekenoloti ke puipuiaki e tau fakamauaga tala faka-tagata (personal information). Talahau a lautolu, ko e tau tagata momotua he Pasifika, kua haha ia lautolu e tau iloilo, ko e mena ia,kua aoga lahi ke iloa e lautolu e tau monuina he lalolagi tititolo To, tali — tonu e tau tagata momotua he Pasifika ke he tau fakailoaaga kaeke kua logona ke he tau vagahau motu ni ha lautolu po ke logona mai he tau fanau fuata he magafaoa “Ko e tau maaga Pasifika … lahi e fakaeneene … ko e mena ia … to nakai talia ha mena, kaeke kua … nakai tali-tonu ki ai … ko e mena ia to tumau ni a lautolu ke to-tua.”

Talahau e tau tagata fakatutala tali-huhu, falu tagata Pasifika ne pehe kua, molea e fakafehagaiaga he fakatufono mo e tau maaga Pasifika ke moua e tau totouaga ka e ikiiki e tau fakatautonuaga fakamui. Talahau a lautolu, kua lata ke liu ati-hake e mahani tali-tonu he tau tagata momotua he Pasifika ke moua e fakamaloloaga ke talia e lalafiaga tititolo he fakatufono. “Ko e tau tagata Pasifika kua leva ne ‘fuafua ke he mate’ nakai fai mena ne tupu mai ai ... toka la, ‘kua lata ke mailoga’ ka e fefe ke pehe, ‘heigoa he magaaho nai?’” “Haha he fakatufono e Fofoga Pepa ha ne fae lali ke matutaki mo e tau tagata, ka e taha e mena, ko e nakai tali-tonu e tau tagata ke he fakatufono.”

Kua tuptupe foki e tau tagata fakatutala tali-huhu hakua lahi e eke-fakakelea tagata onolaini kua tuhituhi atu ke he tau maaga Pasifika. Kua manatu a lautolu ko e tau talahauaga eke-fakakelea tagata, tau matakau mo e tau o fanoaga kua fakalaulahi he tau fakaaogaaga onalaini mo e nakai fai puipuiaga po ke fai taui ke he ha lautolu a tau mahani. “Mata ke he mata … nakai manako e tau tagata ke kitia kua eke-fakakelea tagata, ka e mafanatia lahi a lautolu kaeke kua eke-fakakelea tagata onalaini.”

Tau Fakaohoohoaga

Tau matutakiaga he tau magafaoa mo e tau maaga ne nonfo ai kua fakatolomaki e fakaohoohoaga he tau tagata Pasifika ke fakaaoga e tititolo tekenoloti hakoe tau maaga Pasifika kua nonofo ai a lautolu mo e ha lautolu a tau magafaoa. “Mahuiga lahi ke fakaaoga e puhala kifaga-moui (live-stream) ke he tau toloaga tuga e tau mauku/tanuaga-tagata, tau fonoaga faka-magafaoa ke maeke he tau tagata oti ke matutaki ki ai.”

Talahaua lahi e puhala social media ke he tau fuata mo e tau tagata lalahi ke he mouaaga he tau tala Pasifika, matutaki mo e tau magafaoa, tau kapitiga, tau maaga mo e tau aga-motu, ti mukamuka foki ke tamai e tau tagata ke fakalataha ke he tau mena tutupu ke he tau maaga.

Pehe, e tau tagata fakatutala tali-huhu ko e puhala tititolo kua maeke ke fakakite e tau aga-motu Pasifika, ke he tau tagata Pasifika mo e falu a tagata Niu Silani e maekeaga he laupapa fakatititolo ke moua e tau matutakiaga mo lautolu kua nonofo ke he falu a matakavi mamao ke moua e tau iloaaga ke he tau aga-motu Ka e pete ia, pehe foki a lautolu, tokologa he tau tagata momotua he Pasifika kua manatu a lautolu ko e tau aga-motu mo e tau mahani faka-motu kua lata ni ke fakaholo atu ke he tau atuhau ke he tau puhala talanoa, kakoe tau puhala ia kua uka ke talahau e hako ke he tau aga-motu hakua nakai fai puipuiaga mata-fakatufono kaeke kua fakaaoga onalaini ka e nakai fai fakamooliaga.

Tau lekua hakoe gagao COVID-19

Fakamua to hoko mai e COVID, ko e tau puhala tekenoloti kua lata ni ma e falu a tagata Magaaho nai, ko e taha mena kua aoga lahi ma e tau maaga ha tautolu.

Pe he e tau tagata fakatutala tali-huhu ko e gagao COVID-19 kua kitia ai e fakakeheaga he tititolo i Niu Silani, ko e mena ia ko e hagahaga kelea he nonofo puipui kua toka-kehe ai e tau tagata Pasifika. Falu he tau manatu fakakite ha lautolu, ko e fai veveheaga he tau tagata Pasifika ne fakamakamaka ke gahua, lagomatai e tau fanau ke he tau fakaakoaga mo e kumi puhala ke he tau fakailoaaga mahuiga mo e tau lagomataiaga, kua mua-atu e tokoluga ke he magaaho ne nonofo puipui ai.

Ko e gahua ke he kaina, kua hagahagakelea ke he tau magafaoa lalahi (falu a magafaoa kua nonofo auloa ke mau e tupe, hakua nakai fai gahua). “Falu tagata kua fakaaoga e puhala tutala Zoom he tau fuga mohega, tau poko toka koloa po ke i loto he tau motoka, hakua nakai lalahi e tau kaina ke gahua ai e tokologa.”

Mukamukalahi he tau maaga Pasifika ke moua e tau fakailoaaga kua nakai hako mai he social media Pete ia, ko e tau tapuakiaga onalaini (kua lagoamatai ki ai e tau fuata ke he tau puhala tekenoloti ke he tufatufaaga he tau fakailoaaga ma e tuaga he gagao. Kua hataki e lautolu e tau tagata ke o atu ke he tau tiviaga COVID-19, tau fale ne toka ai e tau kai mo e tau lagomatai kua lata ki ai. Fakaaoga foki he tau tagata e Fofoga Pepa ke moua mai e tau vala-tala foou.

Fakaotiaga/Fakahikuaga

Kua kitia ke he tau kumikumiaga e hokulo mo e malolo he tau matakau Pasifika kua haha iai ke he tau magafaoa, tau tapuakiaga mo e tau maaga ne nonofo ai. Kua moua mai he tau mena nai e tau puhala ke he fakatufono (government), faahi-uta-fekau mo e falu a matakau foki ke lagomatai mo e fakamalolo e tau tagata Pasifika mo e o moi e tau makaka tititolo.

Tau lakaaga ki mua

Ke manamananatu ke he mouaga he tau hokotaki, to fakaaoga he Faahi Gahua Internal Affairs e tau fonoaga he tau 2021 ne, ke matutaki mo e tau Matakau Mahuiga mo e falu matakau kua nakai totou ko e tau matakau he fakatufono. Ko e hokotaki to tufatufa ai ke he tau Minisita mo e tau hatakiaga hagaao ke he tau puhala he fakatufono ke he fakalaulahiaga he digital inclusion.