iVakamacala lekaleka ni veitaratara ena Mona Livaliva — Ripote ni kai Pasifika

“Kua ni tokaruataka tiko ga na veivosaki, vakayacora e dua na ka — o sa kauti keda tiko ga e muri.” Qori e dua vei ira na ivakaraitaki ni veika e rogoca na Tabana ni Veivaqaqai ni Matanitu ni vakataroga tiko e vica na kai Pasifika ena 2020 me kila kina nodra nanuma ena itatao ni veisoli itukutuku kei na veitaratara ena mona livaliva.

Na rai ni matanitu me tiko kece vei keda na veika eda gadreva meda vakaitavi, soli vakasama qai yaga vei keda na veitaratara ena mona livaliva — rawata na veitaratara (isema, rawarawa kena isau qai rawarawa na veitaratara), veika e kila e dua, veinuitaki qai veiuqeti.

Era sivia e 8 na pasede na lewenivanua e Niusiladi, sa dua na itavi levu era vakaitavi kina na kai Pasifika ena veika eda kilai kina, na rawaka ni noda vanua, noda itovo kei na ivakarau vakavanua. Ena yasana adua, e 1 mai na 5 na kai Pasifika e Niusiladi era tiko ena yabaki 16 ina 65 era sega ni kila na ivakavakayagataki rawarawa ni kompiuta[Footnote 1] — qori e vakaruataki vei ira na sega ni kai Pasifika.

Na Veitaratara ena Mona Livaliva — Ripote ni kai Pasifika e vakarautaka na vakadidike momona ena nodra vakayagataka na kai Pasifika na veitaratara ena mona livaliva. Era vakatarogi e vasagavulu ka vitu na duikaikai, e duidui na nodra yabaki ni bula, era cavutu mai na duidui yasana. Era wasea nodra vakasama kei na veika era sotava se vakila ena veika e vauca na nodra okati kei na nodra sega ni okati ena veitaratara ena mona livaliva ena yasana:

• vaka tamata yadua, iliuliu kei na bolecakacaka
• vei ira era veisemati kei na lotu, veitikotiko, itabagone ni Pasifika, ira era LGBTTQI+ / MVPFAFF, isoqosoqo vakamatanitu kei na tabana ni iyaya se misini vovou.

Vakadidike

E laurai ena vakadidike ni levu na ka e vakavuna na leqa ni nodra okati kei na nodra sega ni okati ena veitaratara ena mona livaliva na kai Pasifika, e dau vakatau sara ga vei ira yadua, nodra vuvale kei na ituvaki ni itikotiko era veimaliwai kina.

Veika bibi e laurai

• Na vakasama era vakatura na kai Pasifika ena ituvatuva kei na ivakarau ni veiqaravi kei na veika me vakabibitaki e bibi dina me rawa ni vakadeitaka ni na rawa kina vei ira ena itikotiko mera tokona — “E kila vinaka na ka na itikotiko.”
• Na isau ni misini e sema ina mona livaliva kei na isau ni kena sema e dua na ilati levu — “Na saumi ni kena tawa na talevoni ena $20 se voli ni vakayakavi sa macala tu ga na ka ena vakatulewataki.”
• Ni vakamuri tiko ga eso na ivakarau makawa e sega ni vakayagataki kina na mona livaliva ena kena rawati eso na veiqaravi vakamatanitu e yaga sara ga — e levu na isoqosoqo sa ra tokitaka vakatotolo sara nodra ivakarau ni veiqaravi ena veilawa se vakayagataki na mona livaliva, na toso qori era lai leqa kina o ira era sega ni kila na vakayagataka na mona livaliva qai vakadredretaka nodra rawata na veiqaravi era gadreva, na veitokoni kei na veika mera taukena, sa qai torocake ga kina nodra wasei tani na matatamata qo ena itikotiko.
• E vinakati na vuli ena kena vakayagataki na mona livaliva, me vakayacori ena sala era na marautaka kina na vuli na kai Pasifika — qori mai vei ira eso tale na kai Pasifika, ena nodra vosa ni sucu kei na kena vakayagataki na iyaloyalo se itaba. Qo ena vukei ira na kai Pasifika mera rawata kina na veiqaravi era gadreva, na cakacaka e veiganiti mera bula kina, tauyavutaka qai cicivaka nodra bisinisi, mera taqomaki tale ga ena veilawa.
• E vinakati me levu na kai Pasifika mera cakacaka ena tabana ni mona livaliva se iyaya vovou, ena levu kina na iwalewale ni veiqaravi ena mona livaliva e vakayacori me veiganiti kei na veika era gadreva na kai Pasifika — e macala ni o ira na Māori kei na kai Pasifika era kovuta ga e 25 na pasede ni lewe ni noda vanua, e 2 ga na pasede era cakacaka ena veitaba ni veiqaravi ni mona livaliva se iyaya vovou.[Footnote 2]

Veika era tukuna eso vei keimami

Rawati na veiqaravi

Na kena taukeni na misini me sema ina mona livaliva ni dua se gone ena veivuke sara vakalevu ena nona vuli, veika e taleitaka kei na cakacaka ena digitaka.

E sega vu ni leqa ga na kena isau, eso era sega ni kila na sala mera sema kina ina veilawa ena nodra veivale. E dredre tale ga vei ira nodra kila kei na nodra rawa ni sema ena wifi sega ni saumi e vakarautaki vei ira na lewenivanua. O ira na iSoqosoqo lotu kei na veiwasewase ena itikotiko era rawa ni veitokoni ia era na sega ni rawa ni vakaotia na ituvaki dredre qori.

O ira na kai Pasifika era vinakata tale ga na itukutuku vinaka qai yaga ena itikotiko kei na veiqaravi ni matanitu, e volai ruarua ena vosa vakavalagi kei na vosa ni Pasifika.

Ka e rawa ni caka

O ira na kai Pasifika itabaqase e vereverea sara vakalevu vei ira na veiyaya vovou ena gauna qo. Qori e okati kina na kena kilai na duidui ni kena vakayagataki na wifi me sema ina veilawa, na vakayagataki ni talevoni me sema ina veilawa, se na nodra rawa ni qirita na talevoni na landline nira vakayagataka na nodra mobail. Sa qai vereverea sara vei ira na itabaqase na yaga ni kena vakayagataki na app ni talevoni e sema ina veilawa, na kena e rawa ni vakauitukutuku sega ni saumi kei na app ni qiri sega ni saumi ni vakatauvatani kei na ituvatuva saumi ni akaude ni talevoni ena qiri kei na vakauitukutuku. Sa qai vakasesei ira ga vakalevu na itabaqase na veiveisau ni veika me baleta na app ni talevoni kei na veiqaravi e vakayacori kina, wili kina na duidui talevoni se yaca ni misini ni mona livaliva — “… ia era tu vakarau mera veivukei”.

Na nodra vakavulici na lewe ni itikotiko ni duidui yabaki ni bula e bibi dina qai vinakati me caka vakavula qai liutaki vaka lewenilotu vata me rawa kina na veinuitaki, me rawa ni doudou e dua me kere veivuke, kei na nodra tu vakarau ni veitokoni eso tale ena veigauna. Era tukuna o ira na vakatarogi ni sala vinaka ni nodra vakavulici na kai Pasifika ni vakayagataki na retio kei na vidio. Nodra vakavulici ena nodra tataqomaki mai na veilawa mera kua ni dabuitaki kina e raici me dua na ka bibi. “Au dau taqayataka dina nona vaka talevoni o tinaqu qai qiriti koya mai e dua e tukuna ni qiri tiko mai na IRD se vei ratou na ovisa, ena vakabauta o koya ni dina.”

Na kena rawati vakarawarawa na veivuke vakailavo ena veivakavulici ni ivakavakayagataki ni mona livaliva e gadrevi vakabibi. “E sega sara ni levu na kai Pasifika era dau sasagataka na kena rawati na veivuke vakailavo se ra kerea na veivuke vakailavo ni matanitu. Qo e baleta na kena dau vakaleweni na fomu kei na ivakatagedegede era nanuma ni sega ni veiganiti kei na kedra ituvaki.”

Era vinakata tale ga na kai Pasifika mera vakavulici na dau cicivaki bisinisi ena itikotiko ena mona livaliva kei na kena ivakavakayagataki mera kila kina na kena yaga ena nodra bisinisi na vakayagataki ni yaragi eso e vakarautaki ena mona livaliva, vei porokaramu era cicivaki kina kei na itukutuku / taqomaki ni itukutuku. “Ke sega ni laurai na kena itukutuku ena mona livaliva se sega ni rawa ni volitaki ena mona livaliva na veika o vakarautaka se vakatetea na itukutuku ni ivoli sa na qai dredre sara ga na nomu bula.”

Veinuitaki

Eso era vakatarogi era kaya ni sega soti ni nuitaki na vuravura ni veilawa (wili kina na kena vakayagataki na wifi sega ni saumi), era leqataka tale ga na kena vakayagataki ‘vakavinaka’ ni veiyaya vaka mona livaliva ena sala ena rawa ni taqomaki kina na kedra itukutuku vakaitaukei. Era kaya ni dau veivakamuai vakalevu na nodra ivakaraitaki na itabaqase, e bibi gona mera kila na yaga ni kena muri na veidusimaki vaka mona livaliva. O ira na uabula era kai Pasifika era na nuitaka cake ke ra rogoca na itukutuku eso ena nodra vosa ga ra qai vuli mai vei ira na itabagone ena nodra vuvale. “E dredre vei ira na kai Pasifika mera … wasea nodra nanuma …, era na … sega gona ni ciqoma e dua na itukutuku … ke ra sega ni nuitaka — sa ra na qai sega ni toso kei na gauna.”

Era kaya eso era vakatarogi nira nanuma eso na kai Pasifika ni sa rui sivia tale ‘na ka e vinakata’ na matanitu ena nodra kumuni itukutuku ena nodra itikotiko qai sega ni levu na kena vakavatukana vei ira. Era kaya ni na vinakati me tarai cake tale na nodra vakabauta na uabula kei na itabaqase kai Pasifika me rawa nira nuitaka tale na sasaga ni matanitu ena nodra okati ena veitaratara ena mona livaliva. “Sa dua na ka nodra vakatarogi se vaqaqai vakamatailalai na kai Pasifika qai sega ni dua na ka e vakavatukana … Meda sa toso mai na ‘Meda veivakadreti’ ina ‘Na cava me caka tarava?’.” “Eda raica na matanitu ni vaka … tabana ena iVolamata … [nodra saga] me uqeti ira na [tamata] … ia era sega ni veinuitaki sara vakalevu na matanitu.”

Era kauaitaka na vakatarogi na veidusi kei na veivakaduiduitaki era taketetaki kina na kai Pasifika ena veilawa. Era kaya ni bini tu ena veilawa na veimataqali rai ni veivakaduiduitaki, iwasewase veitovaki kei na isoqosoqo veisaqati qai sega ni kaukaua sara na lawa e vauci ira se sega ni tarai ira na liga ni lawa. “Nida veiraimata, … era sega ni via kilai eso nira dau veivakaduiduitaki vakamatatamata, ia ena veilawa era marautaka cake nodra kilai ga vakataki ira.”

Veivakauqeti

Era dau vakaliuca na vuvale na kai Pasifika, ya gona e dua na ka ena uqeti ira kina mera vakayagataka na mona livaliva se iyaya vovou mera sema kina vei ira na nodra vuvale se itikotiko. “E bibi dina ni rawa ni dou bose vakavuvale ena vakatulewa bibi ni vakayagataki na mona livaliva se vakaraitaka na veibulu mera sarava kece na wekamu.”

Sa takalevu na gauna qo na veitaratara ena veilawa ra qai vakayagataka na itabagone kei ira na sa dua na itaba mera rawata kina na itukutuku ni Pasifika, mera veitaratara kei nodra vuvale, itokani, veikilai ena itikotiko, sa vakayacori tale ga kina so nodra soqo vakavanua.

Era tukuna na vakatarogi ni sa vakatakila na itovo vakavanua ni Pasifika na mona livaliva vei ira eso tale na kai Pasifika kei na so tale na kai Niusiladi, e sa mai semati ira tale ga na dui matatamata era veituyaki na mona livaliva/ o ira na tu vakataki ira, qai uqeta na vulici kei na vakabulabulataki ni itovo vakavanua. Era kaya tale ga ni levu na itabaqase era kai Pasifika era nanuma ni semai ira na noda kawa na italanoa se itukuni, e dredre tale ga me kilai na ibalebale ni kena beci se siovi ni ivakarau vakavanua, se me kilai ke yaco qori, ke mani dua na ivakarau vakavanua e vakaraitaki ena veilawa se vakayagataki qai sega ni kerei se vakadonuya na matatamata e nodra.

Veika e mai yaco ena mate na COVID-19

Ni bera na COVID e dau raici tu na iyaya kei na misini ena mona livaliva ni baleti ira ga eso. Qo sa kilai me yaga tale ga ena noda itikotiko.

Era tukuna o ira na vakatarogi ni mate na COVID-19 e mai laurai kina e dua na tawase e Niusiladi ena kilai ni mona livaliva, na sogo ni noda vanua e mai vakaleqai ira na kai Pasifika era sega ni kila na vakayagataka na mona livaliva. Era vakamacalataka tale ga ni dua na iwase levu ni kai Pasifika ena gauna e sogo kina noda vanua e dredre mera kunea e dua na cakacaka, mera vukei ira na luvedra mera vuli, se mera sema rawa ina itukutuku kei na veiqaravi e gadrevi.

Na cakacaka mai vale e dredre vei ira na matavuvale lelevu (eso na vuvale era sa lai vakaitikotiko vata ga me bula kina na ilavo nira sa vakacegui nodra cakacaka). “Era sa sema ena Zoom mai nodra kovate ni isulu, ena mua ni loga, ena motoka — baleta ni sega ni ka levu sara na lomanivale mera cakacaka kece mai kina.”

E rawarawa tale ga mera vakacalai na kai Pasifika ena ivakasala cala ena sala ni veitaratara ena veilawa. Ia era sema rawa na veimatalotu eso (era vakaraitaka vei ira eso na itabagone na sa sala mera sema kina) ra qai wasea eso na ivakamacala bibi me baleta na matetaka veitauvi. Era vakamacalataka vei ira eso na vanua mera gole kina mera dikevi ena COVID-19, ena veivuke ni kakana vakarautaki, kei na veivuke tale eso. Era vakayagataka tale ga eso na iVolamata mera kila kina na itukutuku butakatakata ni veika e yaco tiko.

Kena ilutua

E laurai ena vakadidike ni kaukaua na nodra isema na kai Pasifika ra qai dauveitokoni na vuvale, lotu kei na vanua qai yaga sara vakalevu. Qori e dolava na gaunisala vua na matanitu, veitaba ni veiqaravi ni qiri kei na veitaratara kei na so tale na isoqosoqo mera vakayagataka na gaunisala qo me veivakauqeti kina vei ira na kai Pasifika mera kila na ivakavakayagataki ni isema ni mona livaliva kei na iyaya vovou.

Gaunisala tarava

Me vakayacori na veika sa dikeva, na Tabana ni Veivaqaqai ni Matanitu ena vakayacora tiko na bose ena dui tabana ena 2021 me rawa ni kerea nodra veitokoni na veitabana bibi kei na isoqosoqo sega ni cicivaka na matanitu. Ena wasei tale ga na ripote vei ira na Minisita qai vakaraitaka na ituvatuva ni matanitu ena kena vakarabailevutaki na veitaratara ena mona livaliva.